Bergensk
| Bergensk | |
|---|---|
| Tala på: | Vestlandet |
| Kommune: | Bergen |
| Klassifisering: | Vestlandske målføre |
Talemålet i Bergen (ofte kalla Bergens bymål) høyrer til dei sørvestlandske målføra. Målføret i Bergen er ulikt det i områda rundt av historiske grunnar.
På 1500-talet vart målføret i Bergen endra i samband med den tyske hanseat-handelen. Hanseatane snakka nedertysk, men bergensarane lærte seg ikkje tysk. Ein kommuniserte ved å lære å forstå kvarandre, og i denne prosessen skjedde ei forenkling. Det er sannsynleg at dette er opphavet til det bergenske sermerket med berre to genus: samkjønn (felleskjønn) og inkjekjønn.[1]
Eit anna kjent trekk ved bergensk er bruken av skarre-r. Opphavleg vart det nytta rulle-r både i byen og i omlandet, men det er uvisst om skiftet frå rulle-r til skarre-r i Bergen skjedde før eller etter hansatida. I nyare tid har skarre-r-en spreidd seg frå byen til fleire og fleire av kommunane rundt, der det no er vanleg at unge folk skarrar medan eldre folk rullar.
Formlære[endre | endre wikiteksten]
(Denne delen skildrar det systemet som er vanlegast hjå bergensarar, altså såkalla gatebergensk (vulgærspråk, vulgærmål o.l..) Det er vanleg å sjå på penbergensk som ein variant av dette systemet. For ei skildring av dette, sjå under.)
Verb[endre | endre wikiteksten]
Svake verb[endre | endre wikiteksten]
Her opererer ein med fem grupper:
- kaste-gruppa: å kaste, eg kastar, eg kastet, eg har kastet.
- dømme-gruppa: å dømme, eg dømmar, eg dømte, eg har dømt.
- greie-gruppe: å greie, eg greiar, eg greide, eg har greid (for preteritum og perfektum høvesvis òg -dde og -dd ved nokre verb, som å spå).
- telle-gruppa: å telle, eg tellar, eg talte, eg har talt (merk vokalendring i preteritum og perfektum).
- nå-gruppa: å ha, eg har, eg hadde, eg har hatt (for perfektum finst både -dd og -tt).
Sterke verb[endre | endre wikiteksten]
Substantiv[endre | endre wikiteksten]
Eit særtrekk med bergensk er mangelen på hokjønn. Alle substantiv som reknast som hokjønn vert erstatta av hankjønnsord. Døme:
- jenta vert til jenten
- avisa vert til avisen
Ulike målføre[endre | endre wikiteksten]
Det er vanleg å dele dei bergenske målføra inn i fire undergrupper:
- Penbergensk
- Moderat penbergensk
- Moderat gatebergensk
- Gatebergensk
Grensene mellom desse er noko uklåre. Hovudtrekka som alle undergruppene har felles, er:
- To tonem, medan målføra ikring Bergen berre har eitt.
- Bergensk er e-mål, medan målføra ikring alle er a-mål (bergensk: å stupe, å grave, å hente <-> målføra ikring: å stupa, å grava, å henta).
- Grammatikalsk hann- og hokjønn er slått saman til samkjønn (felleskjønn) med eins artikkel (en gutt, en jente <-> ein gut, ei jente) og eins bøying (gutten, jenten, guttar, jentar, guttene, jentene <-> guten, jenta, gutar, jenter, gutane, jentene).
I bergensk kan ein finne mange døme på at dialekten opphavleg likna meir på det ein finn elles på Vestlandet. Medan eigedomspronomen i normert bokmål har same forma av 2. og 3. person fleirtal (deres), skil bergensk, til liks med normert nynorsk, mellom 2. person fleirtal (dokkas, nynorsk: dykkar) og 3. person fleirtal (dies, nynorsk: deira).
Sjølv om bergensk talemål til dels er likare nynorsk enn bokmål, har bergensk – både den «penbergenske» varianten og «gatebergensk» – store innslag av lågtyske forstavingar, endingar og lånord, som til dømes an-, be-, ge-, -het og -else, og ord som bedotten og gehalt.
Penbergensk[endre | endre wikiteksten]
Det som karakteriserer denne undergruppa er hovudsakleg dei bokmålsnære substantiv- og verbbøyingane, samt pronomen og adverb:
- Personlege pronomen: jei, mei, dei, hun, henne, han, ham, dere, de, dem
- Eigedomspronomen: hans, hennes, vår, deres, deres
- Spørjepronomen: vem, va, vilke(n/t)
- Andre pronomen: noæ(n), sei, såmm, sell
- Adverb: ikke, da, nå, vor, vordan, når
Døme på penbergensk uttale: Jei vet ikke når hun kommer.
Gatebergensk[endre | endre wikiteksten]
Substantiv- og verbbøyingar, pronomen og adverb ligg nærare nynorsk, men har visse særegne bergenske trekk som vist nedanfor. Det kan òg vera tendens til å «sluke» konsonantar både inni og på slutten av ord, særleg -r i notid av verb og i fleirtal av substantiv.
- Personlege pronomen: e(g), meg, deg, hon, hon, dokker/-ar
- Eigedomspronomen: hannes/-as (hans), honnes/-as, våres/-as (vår), dokkes/-as, dies/-as
- Spørjepronomen: kem; ka; ka, ka slags, kasla, kalla, kass; kordan, kossen; korti (hvortid)
- Andre pronomen: nokke(n), seg, så, sjøl(l)
- Adverb: ikkje (isje), då, no, kor/korhen/hen, kordan, ko(r)ti'
Døme på gatebergensk uttale: «E' vet'sje ko'ti' hon komma'.», evt. «Eg vet ikkje korti' hon kommar.».
Kuriosa[endre | endre wikiteksten]
Det har vorte hevda at bergensdialekten tidleg på 1900-talet vart sett på som eit roande språk for barn. Å tilsetja ei bergensk barnejente skal før andre verdskrigen ha vore populært blant overklassen i Kristiania.[2] Éi forklaring er at det vart sett på for danna å ha ein svak skarring;[2] ei anna forklaring er at Kristiania-foreldra såg på at barna deira oppførte seg meir sedat når barnepassaren snakka vest-norsk dialekt.[treng kjelde] Uansett skal mange barn i datidas Kristiania ha utvikla eit talemål med skarre-r, utan å ha noka tilknyting til Vestlandet utover den vestnorske barnejenta si.[treng kjelde] Elles har det òg vorte hevda at det hundre år tidlegare, det vil seia på byrjinga av 1800-talet, var populært i Kristiania å henta barnejenter frå Sørlandet, slik at barna kunne tileigna seg blaute konsonantar, men at resultatet i staden vart at barna med dei sørlandske barnejentene utvikla eit talespråk med ei svak skarring.[3]
Kjelder[endre | endre wikiteksten]
- ↑ Agnete Nesse. Språkkontakt mellom norsk og tysk i hansatidens Bergen. Det Norske Videnskaps-Akademi (Novus Forlag), 2002
- ↑ 2,0 2,1 Faye, Axel (1998). Utvalgte slekter : "brustne illusjoner". B. 1. s. 274.
- ↑ Hoel, Oddmund Løkensgard (1996). Nasjonalisme i norsk målstrid 1848-1865. Noregs forskingsråd. s. 42. ISBN 8212006956.