Austersjøfinsk lydhistorie

Austersjøfinsk lydhistorie er lydhistoria til dei austersjøfinske språka, ein viktig del av den austersjøfinske språkhistoria.

Dei austersjøfinske språka er ei klårt avgrensa gruppe nærskylde språk, og hovudtrekka i den austersjøfinske lydhistoria har vore klår lenge. Det er likevel framleis opne spørsmål, som t.d. den interne klassifiseringa av språkfamilien, noko som lydhistoria kan gje svar på.

Vokalane

Vokalsystema skil seg frå kvarandre i trykksterk (første) og trykklett staving, så vi ser på dei kvar for seg.

Vokalane i første staving

Korte vokalar

For å rekonstruere vokalsystemet i uraustersjøfinsk samanliknar vi samsvaret mellom ulike ord i dei austersjøfinske språka, og i tillegg også tilsvarande ord i dei andre greinene av uralsk. Ein slik rekonstruksjon er framstilt av Kaisa Häkkinen (1985:52ff), og det er hennar framstilling denne presentasjonen bygger på.

Häkkinen sett opp følgjande ordformer som representantar for dei korte vokalane i austersjøfinsk:

Kort *i ( < *ilma)

Austersjøfinsk				Andre uralske språk
finsk	ilma	luft		nordsamisk	albmi	luft
karelsk	ilma	luft		komi	jen	gud
votisk	ilma	luft		udmurtisk	in	himmel
estisk	ilm	luft		mansisk	ēləm	luft
livisk	īlma	verd		hantisk	itəm	luft

Som andre døme reknar Häkkinen opp finsk ikä "alder", imeä, "suge", itse "sjølv", kivi "stein", nimi "namn", pilvi"sky" og silmä "auge".

Kort *e ( < *elä-)

Austersjøfinsk				Andre uralske språk
finsk	elää	leve		nordsamisk	eallit	leve
karelsk	eleä	leve		austmarisk	ilaš	leve
vepsisk	el´ädä	leve		komi	ovni̮	leve
votisk	elǟ	leve		udmurtisk	uli̮ni̮	leve
estisk	elada	leve		mansisk	jalt-	bli betre
livisk	je´llə̑	leve		hantisk	jĕlpəɣlä	vakne til liv
				ungarsk	él	leve
				nenetsisk	jīl´ē-	leve

Som andre døme reknar Häkkinen opp finsk enä oppr. tyding: "stor", kehä "ring, omkrins", keri(tuohi) "neverrull", mennä "dra av garde", pelätää "bli redd", pesä "reir", vesi "vatn", vetää" "dra".

Kort *ä ( < *käte)

Austersjøfinsk				Andre uralske språk
finsk	käsi	hand		nordsamisk	giehta	hand
karelsk	käzi	hand		erzja	ked´	hand
vepsisk	käźi	hand		austmarisk	kit̮	hand
votisk	čäsi	hand		komi	ki	hand
estisk	käzi	hand		udmurtisk	ki	hand
livisk	ke´iž	hand		mansisk	kāt	hand
				hantisk	ket	hand
				ungarsk	kéz	hand

Som andre døme på opphavleg kort ä i reknar Häkkinen opp finsk jänne "sene", jää (< *jäŋe-) "is", nähdä "sjå", pää (< päŋe). täi "lus" og väki oppr. "kraft".

Kort *ü ( < *sükśe)

Austersjøfinsk				Andre uralske språk
finsk	syksy	haust		nordsamisk	čakča	haust
karelsk	sükšü	haust		erzja	śokś	haust
vepsisk	sügüz	haust		austmarisk	šə̑žə̑	haust
votisk	süčüzü	haust		udmurtisk	siźi̮l	haust
estisk	sügis	haust		mansisk	takwəs	haust
livisk	si´kš	haust		hantisk	sĕkwəs	haust
				ungarsk	ösz	haust

Som andre døme på opphavleg kort ü i finsk reknar Häkkinen opp finsk kynsi "nagl", nysi "skaft" (på arbeidsreidskap), sydän "hjarte", syli "fang", sylki "spytt", sysi (i dag som forledd i t.d. sysimusta "heilt svart"), tymä "lim".

Kort *u ( < *pure)

Austersjøfinsk				Andre uralske språk
finsk	purra	bite		nordsamisk	borrat	ete
karelsk	purra	bite		erzja	poŕems	bite
vepsisk	purda	bite		austmarisk	puraš	bite
votisk	purra	bite		komi	purni̮	bite
estisk	pureda	bite		udmurtisk	puri̮ni̮	bite
livisk	pu´rrə̑	bite		mansisk	pur-	bite
				hantisk	părDa	bite

Som andre døme på opphavleg kort u i finsk reknar Häkkinen opp finsk kulkea "vandre", lukea "lese" pura "meisel", tuli "eld" og tuntea "kjenne".

Kort *o ( < *voje "feitt")

Austersjøfinsk				Andre uralske språk
finsk	voi	smør, feitt		nordsamisk	vuodja	smør, feitt
karelsk	voi	smør, feitt		erzja	oj	smør, feitt
vepsisk	voi	smør, feitt		austmarisk	üj	smør, feitt
votisk	ve̮i	smør, feitt		komi	vi̮j	smør, feitt
estisk	või	smør, feitt		udmurtisk	ve̮j	smør, feitt
livisk	vui	smør, feitt		mansisk	uj	smør, feitt
				hantisk	uj	smør, feitt
				ungarsk	váj	smør, feitt

Som andre døme på opphavleg kort o i finsk reknar Häkkinen opp finsk koivu "bjørk", kolme "3" kota "gamme", olla "å vere", otava "laksegarn" og polvi "kne".

Kort *a ( < *maksa "lever")

Austersjøfinsk				Andre uralske språk
finsk	maksa	lever		umesamisk	müeksee	lever
karelsk	makša	lever		erzja	makso	lever
vepsisk	maks	lever		austmarisk	mokš	lever
votisk	mahsa	lever		komi	mus	lever
estisk	maks	lever		udmurtisk	mus	lever
livisk	maksà	lever		mansisk	mājt	lever
				hantisk	muXət	lever
				ungarsk	máj	lever
				nenetsisk	mi̮d	smør, feitt

Som andre døme på opphavleg kort a i finsk reknar Häkkinen opp finsk ala "ned", antaa "gje" kala "fisk", pala "ein bit", sala "hemmeleg" og varis "kråke".

I tillegg til desse vokalane finst det i finsk og fleire andre austersjøfinske språk kort ö. Orda med ö har ikkje samsvar i dei andre greinene av den uralske språkfamilien, så konklusjonen er at ö er ein yngre vokal i språksystemet.

Lange vokalar og diftongar

Dei lange vokalane i, u går attende til lange vokalar i dei andre uralske språka. Det same gjer vokalane e, o, dei har vorte diftonger til ie, uo i dei fleste austersjøfinske språka. Dei austersjøfinske språka har også felles ord med dei lange vokalane ü, ä, ä, men for desse orda har ikkje orda i slektspråka lang vokal. Framstillinga byggjer på Häkkinen 1985:54ff.

Lang *i ( < *vīte "fem")

Austersjøfinsk				Andre uralske språk
finsk	viisi	fem		nordsamisk	vihta	fem
karelsk	viisi	fem		erzja	vet´e	fem
vepsisk	viž	fem		austmarisk	vič	fem
votisk	vīsi	fem		komi	vit	fem
estisk	viis	fem		udmurtisk	vit´	fem
livisk	viž	fem		mansisk	at	fem
				hantisk	wet	fem
				ungarsk	öt	fem
				nenetsisk	ju´	ti

Det er ikkje mange ord som er rekonstruert med lang ī, to er likevel piiri "ring, omkrins" og niini.

Lang *u ( < *kūle- "høyre")

Austersjøfinsk				Andre uralske språk
finsk	kuulla	høyre		nordsamisk	gullat	høyre
karelsk	kuule-	høyre		erzja	kul´ems	høyre
vepsisk	kulda	høyre		austmarisk	kolaš	høyre
votisk	kūlla	høyre		komi	ki̮vni̮	høyre
estisk	kuulda	høyre		udmurtisk	ki̮li̮ni̮	høyre
livisk	kūl	høyre		mansisk	Xūli	høyre
				hantisk	Xutta	høyre
				ungarsk	hall (?)	høyre
				nenetsisk	Xā (?)	øyre

Andre ord med lang *ū er kuusi "seks", muu "annan", tuuli "vind", uuhi.

Lang *e ( < *kēle- "tunge")

Austersjøfinsk				Andre uralske språk
finsk	kieli	språk, tunge		nordsamisk	giella	språk
karelsk	kieli	språk, tunge		erzja	kel´	tunge
vepsisk	kel´	språk, tunge		austmarisk	kə̑l	streng
votisk	čēli	språk, tunge		komi	ki̮v	språk
estisk	keel	språk, tunge		udmurtisk	ki̮l	språk
livisk	kēl´	språk, tunge		sørmansisk	kelä	høyre
				hantisk	ket	høyre
				ungarsk	śie	høyre
				nenetsisk	Xā (?)	øyre

Det er ein gammal lang *ē også i liemi, ‘kjøttkraft’, mieli, ‘sinn’, niella, ‘svelgje’, pieli.

Lang *o ( < *ńōle, ‘pil’)

Austersjøfinsk				Andre uralske språk
finsk	nuoli	pil		nordsamisk	njuolla	pil
onegakarelsk	nuoli	pil		erzja	nal	pil
estisk	nool	spil		austmarisk	nölö	pil
livisk	nùol	pil		komi	ńev	pil
				udmurtisk	ńe̮l	pil
				sørmansisk	ńāl	pil
				hantisk	ńot	pil
				ungarsk	nyíl	pil
				nenetsisk	tūńńu	børse (eld + pil)

Det er ein gammal lang *ō også i kuolla, ‘døy’, nuolla, ‘sleike’, suoli, ‘tarm’, suoni, ‘sene’.

I tillegg til desse fire vokalane har dei austersjøfinske språka også ord med lang *ā, *ǟ, *ǖ, *ȫ. I og med at orda er felles for alle dei austersjøfinske språka må lydutviklinga som har ført til dei lange vokalane gå attende til tida då austersjøfinsk var eitt språk. Attom dei lange vokalane er det fleire språklege endringar, dei fleste av dei er vokalisering av *j, *v og *ŋ.

tyding	finsk	estisk	urfinsk-samisk	erzja
lår	sääri	sär	*säjer	śejer
hoggorm	kyy	küü	*küje	kuj
ete	syö-	söö	*söv < *seve	sevems
arbeid	työ	töö	*töv < *teve	t´ev
måne	kuu	kuu	*kuŋe	kov
mus	hiiri	hiir	*šiŋere	čejer

Dei austersjøfinske språka har fleire diftongar. Diftongane ie, üö, uo er resultat av diftongering av lang ē, ō, ū. Dei er ikkje diftongert i alle dei austersjøfinske språka, så denne utviklinga må vere frå etter at språka skilde seg frå kvarandre. Diftongar som sluttar på trong vokal er på si side fells for alle dei austersjøfinske språket.

Denne tabellen viser au og ei, den første, hauta "grav", frå eit germansk lån *sauþa "grop" (jf. det norske stadnamnet Sauda), og i det andre, seitsemän "sju" går diftongen ei attende til eŋ (jf. urf. *śeŋ́će).

Språk	"grav"	"sju"
finsk	hauta	seitsemän
karelsk	hauda	seiččemän
vepsisk	haud	śeič́č́emän
votisk	auta	seicē
estisk	haud	seitse
livisk	ōda	seìs

Frå uraustersjøfinsk til dei moderne språka

På bakgrunnen av samanstilling ovafor kan vi rekonstruere dette vokalsystemet for uraustersjøfinsk, dvs. det felles urspråket for austersjøfinsk og samisk :

	Korte vokalar				Lange vokalar
Høg	i	ü	u		i:	u:
Mid	e		o		e:	o:
Låg	ä		a

Som vi har sett har vi for både dei korte vokalane i, e, ä, y, u, o, a og for dei lange vokalane ī, ē, ō, ū funne tilsvar i dei andre uralske språka. Dei er også felles for dei austersjøfinske språka. Diftongar der andre vokal er trong kjem frå lånord eller frå vokal + konsonant-samband. Resultatet for dei moderne språka blir altså slik.

	Korte vokalar				Lange vokalar				Diftongerte lange vok.
Høg	i	y	u		i:	y:	u:		ie	yö	uo
Mid	e	ö	o		e:	ö:	o:
Låg	ä		a		ä:		a:

Vokalane i andre staving

For ur-finsk-samisk kan vi rekonstruere vokalsystemet for andre stavinga i ordet:

	Vokalar
Mid	e	o
Låg	ä	a

Konsonantane

Konsonantane i det finsk-samiske urspråket

For å rekonstruere konsonantsystemet i austersjøfinsk går vi gjennom dei ulike konsonanttypane i dei ulike språka.

Lukkelydar

Lukkelydane p, t, k er uforandra i dei fleste språka (estisk -b- representerer standardortografien, uttale er [p]).

*p- ( < *pesä "reir), *-p- (< śepä "hals")

Initial konsonant						Konsonant mellom vokalane
finsk	pesä		nordsamisk	beassi		finsk	sepä		nordsamisk	čeabet
karelsk	pesä		erzja	pize		karelsk	šepä		erzja	śive
vepsisk	pezä		austmarisk	pə̑žaš		vepsisk	śeba		austmarisk	šüj
votisk	pesä		komi	poz					komi	śi̮li
estisk	pesa		udmurtisk	puz		estisk	seba		udmurtisk	si̮l
livisk	pjezà		mansisk	pit´i		livisk	sebà		mansisk	sip
			hantisk	pĕl					hantisk	sapet
			ungarsk	fészek					ungarsk
			nenetsisk	pid´e					nenetsisk

Andre ord med opphavleg initial p er finsk pala, ‘bit’, palaa, ‘brenne’, panna, ‘setje’, pelätä, ‘frykte’, perä, "bak’, pii, ‘tann, rivetind’, pilvi ‘sky’, poika ‘gut’. p mellom vokalar finst i finsk hupa, ‘udryg, sløsaktig’, kupinas, ‘symjeblære’, repo, ‘rev’, sopa, ‘klesdrakt’.

*t- (< tälvä, "vinter"), *-t- (< kota, ‘hytte, gamme’)

Initial konsonant						Konsonant mellom vokalane
finsk	talvi		nordsamisk	dálvi		finsk	kota		nordsamisk	goahti
karelsk	talvi		erzja	t´el´e		karelsk	koda		erzja	kudo
vepsisk	tal´v		austmarisk	tele		vepsisk	koda		austmarisk	kuđo
votisk	talvi		komi	te̮v		votisk	kota		komi	kola
estisk	talv		udmurtisk	tol		estisk	koda		udmurtisk	kuala
livisk	tōla		mansisk	tāl		livisk	kuodà		mansisk
			hantisk	tĕtə					hantisk	Xot
			ungarsk	tél					ungarsk	ház

Andre ord med initial t er te "dokker", touko "vår", tuli "eld", tuntea "kjenne, føle", tuoda "bringe", tyvi "rot", täi "lus". t mellom vokalar har vi i finsk pata "gryte", sata "hundre", vetää "dra".

*k (< kakta, "2"), *-k- (< joke, "elv")

Initial konsonant						Konsonant mellom vokalane
finsk	kaksi		nordsamisk	guokti		finsk	joki		nordsamisk	johka
karelsk	kakši		erzja	kavto		karelsk	kogi		erzja	Jov (stadnamn)
vepsisk	kakś		austmarisk	kok		vepsisk	d´ögi		austmarisk	-
votisk	kahsi		komi	kik		votisk	je̮či		komi	ju
estisk	kaks		udmurtisk	kik		estisk	jõgi		udmurtisk	ju-
livisk	kakw		mansisk	kit´		livisk	jo´G		mansisk	jā
			hantisk	kĕt					hantisk	jŏɣən
			ungarsk	két					ungarsk	-jó
			nenetsisk	śid´e					nenetsisk	jaXā

Gamle uralske ord på k- er det mange av, t.d. finsk kala, ‘fisk’, kantaa, ‘bere’, kehä, ‘ring’, kieli, ‘tunge, språk’, kivi, ‘stein’, kolme, ‘3’, kota, ‘gamme’, kuolla, ‘døy’, kynsi, ‘nagl’, käsi, ‘hand’. Ord med k i intervokalisk posisjon er t.d. ikä, ‘alder’, lukea, ‘lese’, taka, ‘bak’, väki, ‘folk’.

Affrikatar

*č- (< čappama, "sur"), -č- ( < kečä, "ring")

Initial konsonant						Konsonant mellom vokalane
finsk	hapan		nordsamisk	-		finsk	kehä		nordsamisk	giessat
karelsk	hapan		erzja	čapamo		karelsk	kehä		erzja	či
vepsisk	hapata		austmarisk	šop		vepsisk			austmarisk	keče
votisk	apō		komi			votisk			komi	kič
estisk	hapu		udmurtisk			estisk	keha		udmurtisk	koš
livisk	ap̀pə̑n		mansisk			livisk			mansisk

Opprinneleg č har vorte h i dei austersjøfinske språka, men falle bort i votisk og livisk.

*ć- (< ćolme, "knute"), -ć- (< ićä)

Initial konsonant						Konsonant mellom vokalane
finsk	solmu		nordsamisk	čuolbma		finsk	isä		nordsamisk	áhčči
karelsk	šolmu		erzja	śulmo		karelsk	izä		erzja	oćä "fars eldre bror"
vepsisk	sol´m		austmarisk			vepsisk	ižä		austmarisk	iza
votisk	selmu		komi			votisk	izä		komi
estisk	solm		udmurtisk			estisk	isa		udmurtisk	koš
livisk	suol̄ḿ		mansisk			livisk	izà		mansisk	niśśè

Opprinneleg ć har vorte s initialt i dei austersjøfinske språka. Mellom vokalar har ć vorte s, men i aust og sør z. I samisk har ć vorte til č.

Sibilantar

*s- (< süle, "fang"), -s- ( < *pesä)

Initial konsonant						Konsonant mellom vokalane
finsk	syli		nordsamisk	salla		finsk	pesä		nordsamisk	beassi
karelsk	šüli		erzja	sel´		karelsk	pesä		erzja	pize
vepsisk	sül´		austmarisk	šülö		vepsisk	peza		austmarisk	pə̑žaš
votisk	süli		komi	si̮v		votisk	pesä		komi	poz
estisk	süli		udmurtisk	sul		estisk	pesa		udmurtisk	puz
livisk	si´l´		mansisk	tal		livisk	piezà		mansisk	pit´i

Ord på s- er t.d. sala, ‘hemmeleg’, soutaa, ‘å ro’, suoni, ‘åre’ og suvi ‘(for)sommar’. Intervokalisk -s- er t.d. kesä ‘sommar’, kuusi ‘gran’.

*ś- (< śilmä, "auge"), -ś- ( < *kuśV "spørje")

Initial konsonant						Konsonant mellom vokalane
finsk	silmä		nordsamisk	čalbmi		finsk	kysyä		nordsamisk	gahččat
karelsk	šilmä		erzja	śel´me		karelsk	küšüö		moksja	kiźəft´ms
vepsisk	silm		austmarisk	šińča		vepsisk	küzuda		austmarisk	-
votisk	silmä		komi	śin		votisk	čüsüä		komi	-
estisk	silm		udmurtisk	śin		estisk	küsida		udmurtisk	-
livisk	sīlma		mansisk	sam		livisk	ki´zzə̑		mansisk	-

Ord med opprinneleg ś er m.a. suu, ‘munn’, sydän, ‘hjarte’, sylkeä ‘å spytte’.

Uraustersjøfinsk til dei moderne språka

På bakgrunn av dei nære slektspråka samisk og mordvinsk er det mogleg å rekonstruere dette konsonantsystemet, notert med det finskugriske fonetiske alfabetet.

Lab	Alv	Pal	Retr	Vel
p	t			k
		ć	č
	s	ś	š
	δ	δ´
v				j
m	n	ń		ŋ
	l	l´
	r

I finsk har s og ś vorte s, men š har vorte h. Her er slektspråka meir konservativ: s, ś, š er bevart i både dei mordvinske og permiske språka.

Nasalar

I utgangspunktet har det vore fire nasalar, *m, *n, *ń, *ŋ. Av desse er dei to første bevart. Palatal *ń har falle saman med *n, mens *ŋ har falle bort i alle andre posisjonar enn foran k, slik at det i dag er meir

*m-/*-n- (< mene-, "gå, dra")

finsk	mennä		nordsamisk	mannat
karelsk	männä		austmarisk	mijaš
vepsisk	mändä		komi	munni̮
votisk	mennä		udmurtisk	mi̮ni̮ni̮
estisk	minna		mansisk	mini
			khantisk	menta

Andre ord er t.d. maksa, ‘lever’, miniä, ‘svigerdotter’, muna, ‘egg’.

*n-/*-m- (< *nime, "namn")

finsk	nimi		nordsamisk	namma
karelsk	ńimi		erzja	l´em
vepsisk	nimi		austmarisk	lüm
votisk	nimi		komi	ńim
estisk	nimi		udmurtisk	ńim
livisk	ni'm		mansisk	nam

Ord med opprinneleg -m- er m.a. emä "mor", imeä "suge", suomu "fiskeskjell". Ord på *n- er neiti "ungjente", nysi "skaft på verkty" og nähdä "å sjå".

*ń- (< *ńele, "svelgje")

finsk	niellä		nordsamisk	njiellat
karelsk	ńiellä		erzja	ńil´ems
votisk	nēllä		austmarisk	nelaš
estisk	neelda		komi	ńi̮kavni̮
livisk	nielə̑		udmurtisk	ńi̮li̮ni̮
			mansisk	ńalt
			ungarsk	nyel (<ny> = ń)
			nenetsisk	ńāllā

Ord med opprinneleg ń- er m.a. neljä "4", nuoli "pil", nuolla "sleike".

*-ŋ- (< *jäŋe, "is")

finsk	jää		nordsamisk	jiekŋa
karelsk	jeä		erzja	ej
vepsisk	d´a		austmarisk	ij
votisk	jǟ		komi	ji
estisk	jää		udmurtisk	je̮
livisk jeì			mansisk	jāŋk
			khantisk	jeŋk
			ungarsk	jék

Ord med opprinneleg *-Ŋ- er m.a. kuu (< *kuŋe) "måne", pii (< piŋe) "flint".

Moderne finsk

Moderne finsk har gått gjennom fleire endringar, og har mista både palatale og retroflekse konsonantar:

Lab	Alv	Pal	Retr	Vel	Far
p	t/d			k
	s				h
v				j
m	n			ŋ
	l
	r

Litteratur

• Häkkinen, Kaisa 1985: Suomen kielen äänne- ja muotorakenteen historiallista taustaa. Åbo: Finska institutionen vid Åbo akademi.
• Kallio, Petri (2006): Suomen kantakielten absoluuttista kronologiaa Virittäjä 110. Summary: On the absolute chronology of proto-languages of Finnish.
• Kallio, Petri (2014). "The Diversification of Proto-Finnic". In Ahola, Joonas; Frog (red.). Fibula, Fabula, Fact: The Viking Age in Finland (Studia Fennica Historica 18). Helsinki, Finland: Finno-Ugric Society.
• Kettunen, Lauri (1960). "Suomen lähisukukielten luonteenomaiset piirteet". Suomalais-Ugrilaisen Seuran Toimituksia. 119.
• Korhonen, Mikko 1988: The history of the Lapp language. Sinor, Denis: The Uralic languages. Description, history and foreign influences]. Leiden: E.J. Brill. s. 264-278.
• Laakso, Johanna (2001). "The Finnic languages: Typology and contact". I Dahl, Ö.; Koptjevskaja-Tamm, M. (red.). The Circum-Baltic languages. Volume I: Past and Present. Amsterdam: John Benjamins.
• Laanest, Arvo (1982). Einführung in die ostseefinnischen Sprachen (in German). Translated by Laanest. Hamburg: Buske.
• Sammallahti, Pekka (1977). Suomalaisten esihistorian kysymyksiä. Virittäjä: 119–136.
• Viitso, Tiit-Rein (1998). "Fennic". I Abondolo, Daniel (red.). Uralic languages. Routledge.