Cisterciensarordenen

Cisterciensarordenen
Type	Katolsk religiøs orden
Skipa	1098 (1098)
Grunnleggjar	Robert of Molesme, Stephen Harding, and Alberic of Cîteaux
Leiar	Mauro Giorgio Giuseppe Lepori
Eigarskap	Den katolske kyrkja
Motto	Cistercium mater nostra 'Cîteaux er vår mor'
Nettstad	https://www.ocist.org/ocist/fr/

Cisterciensarordenen er ein katolsk klosterorden grunnlagd i 1098. Han har namn etter moderklosteret i Cîteaux (latinsk Cistercium) i Bourgogne. Ordenen har både ei mannleg og ei kvinneleg grein. Munkane i ordenen blei ofte kalla «kvite munkar» etter habitten sin. Norrøne soger omtalar dei ofte som «gråmunkar».

Bernard av Clairvaux var ein viktig tidleg cisterciensar.

Cisterciensarhabittar.

I Noreg stifta ordenen Lyse kloster i Os kommune utanfor Bergen i 1146, Sancta Mariae kloster på Hovedøya ved Oslo i 1147 og Tautra kloster i 1207. I dag har han munkeklosteret Fjordenes Dronning i Storfjord og nonneklosteret Tautra (trappistar) i Trondheimsfjorden og ein trappistkommunitet på Hovin.

Bakgrunn

Cisterciensarordenen blir oppfatta som ei reinsing av arven etter Benedikt av Nursia og regelen hans. Benedikt, som levde frå rundt 480 til 547, var ein mann av god ætt som blei send til Roma for å studera. Han fekk snart avsmak for livet i byen, og slo seg ned som einebuar i Subiaco. Etter kvart fekk han læresveinar, og rundt 529 grunnla han klosteret Monte Cassino. For dette klosteret skreiv han ein klosterregel. Denne inneheld tre sentrale område:

1. Etoset til sjølve klosterlivet
2. Administrasjonen
3. Timeplanen for dei daglege gjeremåla, særleg detaljert med omsyn til gudstenesta.

Benedikt ønskte at klosteret skulle vera ei sjølvforsynt eining med jordbruk og eige vassystem. Sjølve klosteret må ha vore eit ganske omfattande og differensiert anlegg. Der var det for det første fellesrommet – dormitoriumet (felles sovesal), oratoriet (kapellet, der gudstenesta blei halden) og refektoriet (matsalen). Det skulle dessutan vera eiga avdeling for novisene, sjukestove og gjestehus. Det var også urtehagar og apotek i klostera. Eit av dei fyrste apoteka kan nettopp førast tilbake til Monte Cassino. I tillegg kom verkstader og uthus.

Historie

Cisterciensarmunkar i Lourdes.

Utgangspunktet for dei fyrste klostera var planen for det romerske domuset, som var funksjonelt, med rom og kontor rundt eit indre lukka atrium. Klosterplanen til Cluny kan sjåast som ei vidareføring av dette.

På slutten av 1000-talet var Cluny det mektigaste klosteret og eit viktig senter for romansk kunst. Likevel var det krefter innan ordenen som ønskte ei reform. Opphavleg hadde klosteret hatt to arbeidsformer som munkane skulle delta i. Det eine var arbeid for klostersamfunnet og det andre var gudsarbeid, kvar enkel munk sitt arbeid med eigenutvikling og bøn.

Enkelte meinte likevel at dette var uthola. Dagane til munkane var i for stor grad opptekne med deltaking i seremoniar og gudstenester og neglisjerte både det manuelle arbeidet og privat bøn og studiar. Kyrkjene og klostera var for rikt utsmykka fordi ingenting skulle sparast i Guds hus. Kyrkja involverte seg også i krangel og verdslege saker, noko som også påskunda ein reaksjon med større vekt på det åndelege livet. Dette førte til to reformtrendar, ein italiensk og ein burgundisk.

I Italia flytta St. Romuald til den avsidesliggjande dalen Casentino i Toscana og grunnla Camoldoli kloster og eremittbustader 800 meter lenger opp i fjellet.

Den burgundiske reforma var eit forsøk på å finna tilbake til innhaldet i Benedikt si lære. Ei gruppe munkar syntest det livet dei levde var langt frå det som var skissert i St. Benedikt sin regel. Under leiinga frå Robert grunnla dei klosteret Molesme i 1074 for å finna tilbake til ånda til St. Benedikt. Dette var byrjinga til cisterciensarane og ideala deira.

Dette blei følgd av grunnlegginga av klosteret i Cîteaux, eller Cistercium på latinsk, i 1098. Denne staden ligg rundt 20 km. sør for Dijon. Mottoet til ordenen var Ora et labora, «Be og arbeid». Kyrkja var vigd til jomfru Maria, og dette blei vidareført i dei kyrkjene som blei bygde seinare. Ein ønskte også at klosteret skulle vera sjølvforsynt.

Abbeden Stephen Hardings Carta Caritalis frå omkring 1109 fekk stor tyding for ordenen. Han skisserte eit system av dotterhus i eit familietre. Dette førte til at makta til kvar enkelt abbed blei redusert og overført til ordenen. Det var også viktig at ordenen fekk lekbrør som dyrka jorda. Det blei innført ein ny type jordbruk, storjordbruk, som ikkje berre skulle dekkja eige konsum, men også dyrking for sal på marknader.

Det blei utvikla ei ny marknadsføring som bidrog til den økonomiske utviklinga i dei vestlandske landa i retning mot kapitalismen. Engelske munkar dreiv m.a. ulleksport til kontinentet.

Den neste store personlegdommen er Bernhard av Clairvaux, som grunnla klosteret Clairvaux i 1115 i «den klare dalen». Der skulle munkane, med hjelp frå Gud, skapa eit andre paradis frå land som ingen normal person ville prøva å dyrka.

Det eldste bevarte cisterciensarklosteret er Fontenay i Burgund. Klosteret blei grunnlagt i 1119 av St. Bernard på eit av familiegodsa. Det ligg i den inste delen av ein skogkledd dal nær Chatillon-sur-Seine i den nordlege delen av Burgund. Under påverknad frå Bernhard bleicisterciensarane uniformerte med alle eksistensielle detaljar nøye skildra så langt som mogleg, med ein tett organisasjon og hyppige besøk av inspektørar.

Leiaren for Rieunette-klosteret i Frankrike.

Det fyrste fellesskapet med cisterciensarnonner blei skipa i Tart i 1125 som del av bispedømet Langres. Talet på nonnekloster auka så raskt i løpet av det neste hundreåret at historikaren og kardinalen Jacques de Vitry skreiv: «Cisterciensiske nonnekloster auka som stjerne på himmelen.» På det meste kan det ha vore over 900 slike kloster, men ikkje alle var offisielt del av ordenen. Eit av dei best kjende cisterciensar-nonneklosteret var i Port-Royal, og var knytt til Jansenist controversy. I Spania og Frankrike hadde fleire cisterciensiske abbedisser store privilegium.

Arkitektur

Eit cisterciensarkloster er kjenneleg ved plan og oppriss, både innvendig og utvendig (fasadar), i kva for land det måtte vera i. Både grunnplanar og oppriss blei i alle fall opptil omkring 1150 halde svært enkle. Koret hadde ei rett avslutning, kapella var også rette. Standardplanen hadde to i kvart transept, men det kunne vera opp til fire. Apsisar er sjeldne bortsett frå i Spania. Detaljane er også enkle, men ein la vekt på godt handverk. Den fyrste bygningen var eit kapell av grov stein eller tre. Ein veit ikkje heilt kven som gjorde kva når det gjaldt design og konstruksjon i klosteret, men ein kan rekna med at munkane spelte ei dominerande rolle i arbeidet. Sjølve bygningsarbeidet kan ha blitt utført av eit team av handverkarar som reiste frå stad til stad.

Dekor

Dekoren til cisterciensarane er prega av enkelheit. Dei gjorde reint bord med alt i den religiøse kunsten som kunne smaka av orientalsk mystikk og helgenforteljingar, og erstatta det med bladmotiv. Bruken av ornament var diktert av ønsket deira om at ingenting skulle distrahera dei frå Guds ord. Dei hadde ingenting imot dekorasjon generelt, men ønskte seg asketiske kyrkjer som til skilnad frå andre klosterkyrkjer ikkje var opne for allmugen. Kyrkjene skulle opplysast av naturleg lys som strøymde gjennom små vindauge. Bideriket glasvindauge blei erstatta med ruter av ufarga glas i enkle kyrkjebygg utan praktfulle tårn og kapell.

Kjelder

• Denne artikkelen bygger på «Cistercienserordenen» frå Wikipedia på bokmål, den 26. mars 2020 og 1. april 2025.
  • Wikipedia på bokmål oppgav desse kjeldene:
• Conant, Kenneth John, Carolingian and Romanesque Architecture 800–1200, Penguin Books, London 1990
• Eco, Umberto, Art and Beauty in The Middle Ages, Yale University Press, New Haven and London 1986
• Paulsson, Gregor, Konstens världshistoria, Medeltiden, Natur och Kultur, Stockholm 1969
• Tobin, Stephen, The Cistercians, Monks and Monasteries of Europe, The Herbert Press, London 1995
• Gervin, Karl: En dag i Herrens forgårder. Med munkene på Hovedøya 1. august 1197. St. Olav forlag 2019
• Gervin Karl: Klostrene ved verdens ende. PAX 2007