Dagaare

	Dagaare; Dagaare
Klassifisering	Nigerkongo; gur; dagaare
	Bruk
Tala i	Burkina Faso, Ghana
Dagaaretalande i alt	1,3 million
	Språkkodar
ISO 639-3	dga
Glottolog	sout2789
	Wikipedia på dagaare

Dagaare er språket til dagaabafolket i Ghana, Burkina Faso og Elfenbeinskysten. Språket har vorte skildra som eit dialektkontinuum som også inkluderer språka wali og birifor. Alt i alt er det rundt 1,3 millionar dagaaretalarar. Talarane i dei nordlege, sentrale, vestkege og sørlege områda refererer til språket med ulike namn. I Burkina Faso kallar dei språket dagara og i Elfenbeinskysten seier dei birifor. Det mest utbreidde namnet er likevel «dagaare».

Ethnologue delar dagaare opp i tre språk:

Sørleg eller sentral dagaare som hovudsakleg blir snakka i Ghana
Nordleg dagara som hovudsakleg blir snakka i Burkina Faso
Dagaari Dioula, som hovudsakleg blir snakka i Burkina Faso, og har fått stor innverknad frå det genetisk ikkje-relaterte dioula-språket

Utbreiing

Utbreiinga av dagareetalarar

Ortografi

Dagara alfabetet (Burkina Faso) ^[1]
Store bokstaver
A	B	Ɓ	C	D	E	Ɛ	F	G	Gb	H	ʼH	I	Ɩ	J	K	Kp	L	ʼL	M	N	Ny	Ŋ	Ŋm	O	Ɔ	P	R	S	T	U	Ʋ	V	W	ʼW	Y	Ƴ	Z
Små bokstaver
a	b	ɓ	c	d	e	ɛ	f	g	gv	h	ʼh	i	ɩ	j	k	kp	l	ʼl	m	n	ny	ŋ	ŋm	o	ɔ	p	r	s	t	u	ʋ	v	w	ʼw	y	ƴ	z

Dagaare er eit tonespråk, og tonar blir markert med diakritiske teikn:

Grav aksent for låge tone: < à è ɛ̀ ì ɩ̀ ò ɔ̀ ù ʋ̀ > ;
Akutt aksent for høg tone: < á é ɛ́ í ɩ́ ó ɔ́ ú ʋ́ > ;
og ingen aksent for mellomtone.

Nasalisering vert markert med bruk av tilde.

Dagaare alfabetet (Ghana) ^[2]
Store bokstaver
A	B	D	E	Ɛ	F	G	H	I	J	K	L	M	N	O	Ɔ	P	R	S	T	U	V	W	Y	Z
Små bokstaver
a	b	d	e	ɛ	f	g	h	i	j	k	l	m	n	o	ɔ	p	r	s	t	u	v	w	y	z

Dagaareortografien som er i bruk i Ghana markerer ikkje tone, og dei bruker <ng> for ŋ.

Fonologi

Konsonantar og vokalar i dagaare:

Vokalar

	Fremre	Sentrale	Bakre
Trong	i		u
Halvtrong	ɪ		ʊ
Midtre	e		o
Halvopen	ɛ		ɔ
Open		a

Konsonantar

		Labial	Alveolar	Palatal	Velar	Labio-velar	Glottal
Plosive/Affrikat	Ustemd	p	t	t͡ɕ	k	k͡p	ʔ
Plosive/Affrikat	Stemd	b	d	d͡ʑ	ɡ	ɡ͡b
Frikativ	Ustemd	f	s				h
	Stemd	v	z
	glottalisert						ˀh
Nasal	Fri	m	n	ɲ	ŋ	ŋ͡m
Nasal	glottaliserte	ˀm
Lateral	Fri		l
Lateral	glottalisert		ˀl
Approksimant				j		w

[r, ɣ~ɡ̆] kan opptre som allofoner av /d, ɡ/ .^[2]^[3]^[4]

Dagaare i Ghana har 25 konsonantar og to halvvokalar.

Grammatikk

Tone

Dagaare er eit tonespråk med eit tonivåtonesystem med ein fallande høgtone. Dagaare-tonesystemet har to grunnfunksjonar, ein leksikalsk og ein grammatisk funksjon. Den leksikalske funksjonen gjev opphav til leksikalske skilnader og skil mellom ulike ord. Den grammatiske funksjonen er ansvarlig for tilfelle der ulike tonemarkeringar på eit segment resulterer i ulike grammatiske former.^[5]

Leksikalsk funksjon

Grammatisk funksjon

Nomenklassar


Nomenklasse^[3]	Eintalsform	Stamme	Fleirtalsform
Klasse I	[-Vokal]		[-bɔ']
(+ menneskeleg kl.)	pɔ'ɤɔ' ('kvinne')	pɔ'g-	pɔ'ɤíbɔ' ('kvinna')
Klasse II	[-Vokal]		[-rí]
IIa	[-é]		[-rí]
	bìé ("barn")	bì-	bíírí ("barna")
IIb	[-ó]		[-rí]
	dùó ("gris")	dò-	dòrí ("grisar")
Ic	[-í]		[-rí]
	síɤí ('hytte')	síg-	síɤrí ('hytter')
Klasse III	[-í]		[Vokal]
IIIa	[-í]		[-é]
	gyìlí ("xylofon")	gyìl-	gyìlé ("xylofonar")
IIIb	[-í]		[-ɔ']
	pɔ'lí ("sti")	pɔ'-	pɔ'lɔ' ("stiar")
IIIc	[-í]		[-á]
	váálí ("søppel")	váál-	váálá ("søppel pl.")
Klasse IV	[rʊʊ]		[-rì]
	pírʊʊ (" sau")	pí-	píírì (" sauer")
Klasse V	[- ⁇ ]		[-rí]
	túú ("skog")	tùù-	túúrí ("skogar")
Klasse VI	[-rì]		[Vokal]
VIa	[-rì]		[-è]
	bírì ("frø")	bí-	biè ("sæd")
VIb	[-rí]		[-ó]
	tóórí ("øyre")	tóó-	tòbó ("øyro")
VIc	[-rí]		[-á]
	yàgrí ("kinn")	yàg-	yàɤá ('kinn (pl)')
Klasse VII	Nasal+Vokal		Nasal+Vokal
VIIa	[-ní]		[-mà]
	gání ("bok")	gán-	gámà ("bøker")
VIIb	[-mʊ]		[-má]
	táamʊ ('boge')	tàn-	támá ("bogar")
VIIc	[-ŋé]		[-ní]
	bìŋé ("penn")	bìŋ-	bìnní ("pennar")
VIId	[-ŋó]		[-ní]
	bòŋó ("esse")	bòŋ-	bònní ("fiske")
VIIe	[- ⁇ ]		[-nɛɛ]
-tal plurale	dɑ̃ɑ̃' ('pito')	dɑ̃ɑ̃'-	dɑ̃ɑ̃nε ('pito')
Klasse VIII	(Smak)		[-í]
	gbíŋgbíláá ("tørkingsstinn")	gbígbíl-	gbíŋgbíllí ("tørkingar")
Klasse IX	[-ù]		(ikke fleirtal)
(frukt av n.)	Dúóù ("klatring")	dó-
Klasse X	(ikke einingsperson)		[-úŋ]
		bùùl-	búúlúŋ ('graut')

Pronomen

Framstillinga her byggjer på Bodomo 1997.

Personlege pronomen

I dagaare viser personlege pronomen ikkje kjønnsforskjell. For subjektpronomen er det ein skilnad mellom sterke og svake personlege pronomen. Dessutan er det ein skilnad mellom menneskelege og ikkje-mennesklege former for tredje person fleirtal.


	Subject (Nom)		Object (Acc)
	Svak form	Sterk form
(human)
1. SG	n	maa	ma
2. SG	fo	foo	fo
3. SG	o	onɔ	o
1. PL	te	tenee	te
2. PL	yɛ	yɛnee	yɛ
3. PL	ba	bana	ba
(non-human)
3. PL	a	ana	a

Refleksive pronomen

Refleksivitet blir uttrykt med orda mengɛ eller mengɛ tɔr i einingsmål og menne eller menne tɔr i fleirtal etter dei ulike personlege pronomena.


Svakt refleksivt pronomen	Sterkt reflektive pronomen
n mengɛ (tɔr) ('eg')	maa mengɛ ('meg, meg sjølv')
fo mengɛ (tɔr) ("du sjølv")	foo mengɛ ('du, deg sjølv')
o mengɛ (tɔr) ('han-/henne')	onɔ mengɛ ("han, han/eien")
te menne (tɔr) ("selv")	tenee menne ("vi, oss sjølve")
yɛ menne (tɔr) ('du sjølve')	yɛnee menne ("de, dykk sjølve")
ba menne (tɔr) ("dei sjølve")	bana menne ("dei, dei sjølve")
a menne (tɔr) ("selv", ikkje menneske)	ana menne ("dei, dei", ikkje menneskelege)

Resiproke pronomen

Gegynnsame etternavn i Dagaare består av formene tɔ, tɔ soba, taa og taaba. Den vanligaste forma er taa.

Relative pronomen

Det er ingen skilnad mellom menneskelege og ikkje-menneskelege relative pronomen i Dagaare. For begge er relativpronomenet nang.

Spørjepronomer

Spørjepronomen er danna av ei rot [o-] ("kva") som tar eit sufiks. Dagaare har òg spørjepronomeena [yeŋ-] ('kvar'), [ʔaŋ-] ('kven') og [wʊla-] ('kor mange').^[6]

Dagaare	Norsk
bong, boluu	kva er det
boo	kva av dei, kva av dei
Babbo, babbo	kven av dei (menneska)
Bobo, Bobo	kva av dei (ikke-menneska)
ang	som (menneske, einingsperson)
Ang mine	kven (menneske, fleirtal)

Possessive pronomen

Eigarskap blir uttrykt med orda toɔr og den i eintal og deme i fleirtal, orda tyder "eige", og dei blir kombinert med eit personleg pronomen.


Dagaare	norsk
n toɔr, den, deme	min, min eiga
fo toɔr, den, deme	din, din eiga
o toɔr, den, deme	hans/hennes, hans/hens egen
te toɔr, den, deme	vår, vår eigen
yɛ toɔr, den, deme	din, din eiga
ba toɔr, den, deme	dei, dei (menneska) sine
a toɔr, den, deme	dei eiga, dei eiga (ikke-menneskelege)

Demonstrative pronoumen

På same måte som personlege pronomen, er det ein skilnad mellom menneskelege og ikkje-menneskelege former for tredje person fleirtal.


Dagaare	ennorskgelsk
nyɛ	dette (ein)
onɔng	det (ein)
banang	dei (dei) (menneskalege)
anang	dei (dei) som ikkje er menneskelege
lɛ	slik at (ein)
nyɛɛ	slik som dette (ein)

Indefinitte pronomen

Det ser ikkje ut til at dagaare har indefinitte pronomen, det kombinerer heller eit substantiv som "person" eller "kropp" med elementet kang for å uttrykke ubestemte konsept som "noko" eller "nokon".

Syntaks

Ordstilling

Den typiske ordstillinga for dagaare er SVO (subjekt-verb-objekt). Dette kan sjåast i dei neste døma som viser ei intransitiv setning, ei transitiv setnining som inkluderer eit adverb og ein ditransitiv setning.

Verbefraser

VP i Dagaare består av ein preverbal partikkel som uttrykker tempuns, sjølve predikatet og ein postverbal partikkel.

Preverbale partiklar

Daagare markerer preteritum og futurum ved bruk av preverbale partiklar. Presens er umarkert Desse preverbale partiklane fungerer som hjelpeverb i indoeuropeiske språk og leksialiserer tempus og aspekt.

Habitiv blir i dagaare uttrykt som ein preverbal partikkel, mang. Denne preverbala partikkelen kan berre stå etter subjektet.

Viktige partiklar

Tempus-, aspekt- og moduspartiklar^[3]	Dagaare
i dag (også: ein gong tidlegare)	da
ein dag unna	zaa
to eller fleire dagar unna	daar
Vanlegvis	mang
ikkje enno	nang
faktisk	sorong
nok ein gong, som vanleg.	yaa
plutseleg, berre	deɛ
ikkje-framtidaleg negativ	ba
futurumsaffiks	na
negativ futurum	kong
imperativ konkunktiv negativ	ta
nok ein gong	là

Desse preverbale partiklane er vanskelege å klassifisere som temporale, aspektuelle, modale og polaritetspartiklar, sidan sambandet mellom polaritet og tempus i Mabia-språka er svært nært. Dette tyder at ein preverbal partikkel kan uttrykke ei positiv eller negativ handling i fortid (da) eller ei positiv eller negativen handling i framtida (na) . na-partikelen uttrykker for eksempel ikkje berre tempus, men òg positiv polaritet. kong er ikkje berre ein negasjon av ein handling, men viser òg tempus for handlinga.

Hovudverb

Hovudverbet i dagaare består av ein verbstamme og eit sufiks. Dette suffikset uttrykker perfektiv eller imperfektiv aspekt. I dette systemet vurderer talaren ei handling som enten fullført eller ufullført, uavhengig av om handlinga skjer i notid eller fortid. Det er det verbale sufikset -ng i dagaare, som har til oppgave å stadfeste eller understreke den verbale handlinga. Dette affikset står i komplementær distribusjon til den postverbale partikkelen la. Dei fleste verbstammane i Dagaare er består av ei staving og dei blir kombinert med bøyingsaffiks, framforelt aspiktuelle affiks. Det er tre ulike affiksformer, ei imperfektivt eller progressivt affiks (-ro) og to perfektive affiks ( (-Ø , -e) . Imperative former er homofone med perfective transitive former.^[3] I tillegg kan verb bli klassifisert i opposisjonspar avhengig av kausativitet, transitivitet, reversivitet og andre avledningsprosesser.

Postverbale partiklar

Den postverbale partikkelen la markerer faktivitet, polaritet, stadfesting eller til og med emfase.^[3] Han står vanlegvis i postverbal posisjon, men under særleg pragmatiske vilkår kan det òg skje preverbalt. la-partikelen står i komplementær distribusjon med negative polaritetpartiklar.

Spørsmål

Det er to typar spørsmål i Dagaare. Vanlegvis blir spørsmål danna av eit spørjeord i setningsinitial posisjonen, men i nokre tilfelle står spørjeordet i setningsfinal posisjon eller in situ.^[3]

Kjelder

↑ Somé, Joachim (2004). «Dagara Orthography». Journal of Dagaare Studies 4: 21.
↑ ^2,0 ^2,1 Ali, Mark; Grimm, Scott; Bodomo, Adams (2021). A dictionary and grammatical sketch of Dagaare (pdf). Berlin: Language Science Press. ISBN 978-3-98554-002-0. doi:10.5281/zenodo.5154710.
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 ^3,5 Bodomo, Adams (1997). The Structure of Dagaare. Stanford University. ISBN 978-1-57586-077-0.
↑ Akinbo, Samuel; Angsongna, Alexander; Ozburn, Avery; Schellenberg, Murray; Pulleyblank, Douglas (2018). «Velar Tap in Dàgáárè"». Annual Conference on African Linguistics (ACAL 49). University of Michigan.
↑ Bodomo, Adams; Abubakari, Hasiyatu; Issah, Samuel Alhassan (2020). Handbook of the Mabia Languages of West Africa. Glienicke: Galda Verlag. ISBN 978-3-9620311-7-6.
↑ Kropp-Dakubu, Mary Esther (2005). Collected language notes on Dagaare grammar. Legon: Institute of African Studies, University of Ghana.

Denne artikkelen bygger på «Dagaare language» frå Wikipedia på engelsk, den 31. mars 2025.

Bibliografi

Bodomo, Adams 1997: The Structure of Dagaare, CSLI, Stanford University.

Bakgrunnsstoff

[1] Somé, Joachim (2004). «Dagara Orthography». Journal of Dagaare Studies 4: 21.

[Ali2021-2] 2,0 ^2,1 Ali, Mark; Grimm, Scott; Bodomo, Adams (2021). A dictionary and grammatical sketch of Dagaare (pdf). Berlin: Language Science Press. ISBN 978-3-98554-002-0. doi:10.5281/zenodo.5154710.

[:1-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 ^3,5 Bodomo, Adams (1997). The Structure of Dagaare. Stanford University. ISBN 978-1-57586-077-0.

[dg-4] Akinbo, Samuel; Angsongna, Alexander; Ozburn, Avery; Schellenberg, Murray; Pulleyblank, Douglas (2018). «Velar Tap in Dàgáárè"». Annual Conference on African Linguistics (ACAL 49). University of Michigan.

[:0-5] Bodomo, Adams; Abubakari, Hasiyatu; Issah, Samuel Alhassan (2020). Handbook of the Mabia Languages of West Africa. Glienicke: Galda Verlag. ISBN 978-3-9620311-7-6.

[:2-6] Kropp-Dakubu, Mary Esther (2005). Collected language notes on Dagaare grammar. Legon: Institute of African Studies, University of Ghana.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

Dagaare Dagaare
Klassifisering	Nigerkongo gur dagaare
Bruk
Tala i	Burkina Faso, Ghana
Dagaaretalande i alt	1,3 million
Språkkodar
ISO 639-3	dga
Glottolog	`sout2789`
Wikipedia på dagaare