Den norske motstandsrørsla under andre verdskrigen

Tre væpna motstandsfolk i Oslo helser på ein major i Royal Air Force då britiske styrkar kjem 11. mai 1945, få dagar etter frigjeringa etter andre verdskrigen.

Den norske motstandsrørsla under andre verdskrigen viser til ulike grupperingar og organisasjonar som gjorde aktiv og passiv motstand mot den tyske okkupasjonen av Noreg under andre verdskrigen. Eit meir omfattande omgrep for alle former for motstand er «Heimefronten».

Aktivitetar

Den første kimen til ei norsk motstandsrørsle kom allereie sommaren og hausten 1940, då Arendalsgruppa var aktiv. Utover i 1941 blei den militære motstanden organisert i Milorg, medan sivil motstand i alle fall var tenkt organisert i Sivorg. Sommaren 1941 godkjende regjeringa Nygaardsvold i London Milorg som ein del av det norske forsvaret. Kommunistane hadde sine eigne motstandsgrupper, i tillegg til fleire laust organiserte grupper. Desse fekk ikkje støtte frå regjeringa i London, og blei kraftig motarbeidde fordi regjeringa ikkje ønskte aktiv valdeleg motstand i Noreg – av frykt for represaliar mot sivilbefolkninga.

Etter kvart blei motstandsrørsla betre organisert, og fekk forsyningar frå Storbritannia. Tanken var at tyske styrkar skulle bindast i Noreg, slik at dei ikkje blei sette inn på andre frontavsnitt. Britiske raid mot kysten av Noreg gav inntrykk av ein snarleg invasjon. På det meste var det 380 000 tyske soldatar i Noreg. Dei aller fleste av dei sterkaste kampavdelingane blei mot slutten av krigen trekt ut av Noreg, utan at motstandsrørsla klarte å gjera litt meir enn å så vidt forseinka uttrekkinga. I staden blei det overført tyske avdelingar til Noreg som bestod av soldatar som var eldre eller som ikkje var tyske.

Store beløp frå eksilregjeringa kryssa svenskegrensa for å støtta motstandsrørslene rundt om i Noreg. Det meste av pengane hamna i Oslo, sjølv om Bergen var senter for ein av dei største motstandsorganisasjonane i landet.

Grupperingane under motstandsrørsla blei hovudsakleg brukte for å rapportera om rørslene til tyskarane i Noreg. Særleg gjaldt dette rørsler til tyske slagskip som «Bismarck» og «Tirpitz».

Ein viktig funksjon var å organisera fluktruter ut av landet, i tillegg til å hjelpa agentar inn i landet. Kommunikasjonen gjekk hovudsakleg føre seg med radio og kurerar. Ein av desse var ADRIAN/ADAM, som kommuniserte med Stockholm. Logistikken gjorde at mykje av forsyningane måtte orgast både til personar med falske identitetar og i dekning før eller etter illegale operasjonar.

Tyskarane prøvde å kvela motstanden ved å proklamera motstandsrørsla som «terroristar». Ein del motstandsfolk vart fengsla, og nokre få torturerte eller avretta som straff eller gjengjelding. Etter krigen vedgjekk Vest-Tyskland indirekte at denne behandlinga av norske motstandsfolk var brot på folkeretten, då landet utbetalte erstatningar til tidlegare overlevande fangar eller etterlatne av motstandsfolk i 1959.

Organisering

Frå november 1944 blei dei tre motstandsrørslene i det tyskokkuperte Noreg samla under éi felles leiing. Den sivile organisasjonen Sivorg, leidd av «Kretsen» og Koordinasjonskomiteen; den militære organisasjonen Milorg leidd av Rådet og Sentralledelsen (SL), og politiorganisasjonen (Polorg) under politileiinga, blei alle stilte under Heimefrontleiinga (HL), som leidde motstandskampen fram til frigjeringa, i forståing med den norske eksilregjeringa i London.

Kjende motstandsgrupper

Leiinga i Milorg og Sivorg (med Kretsen og Koordinasjonskomiteen i spissen) danna Heimefrontleiinga.

Sivil motstand

• Læraraksjonen i 1942
• Idrettsstreiken
• Illegal avis
• Sivorg (samla organisasjon for sivil motstand)

• Kretsen
• Koordinasjonskomiteen

Militær motstand

• Milorg (samla organisasjon for militær/aktiv motstand)

• Osvald-gruppa
• Oslogjengen
• Torsvik-gruppa
• Aks.13.000
• Pelle-gruppa

• Nordmenn i alliert teneste
  • XU
  • Kompani Linge
  • Frei II

Etterspel

Landskrigsordninga definerer partisanverksemd som eit krigsbrotsverk, fordi ein soldat skal bera uniforma si og ikkje forkle seg som sivil. Haag-konvensjonen forbaud med andre ord ikkje væpna motstand mot ei okkupasjonsmakt, men sette reglar for korleis motstanden skulle gå føre seg. Formålet var å verna sivilbefolkninga. Landskrigsordninga pålegg også den sivile befolkninga innanfor visse rammer å retta seg etter ei okkupasjonsmakt, som den faktiske makthavaren i landet. 11. mai 1940 sende kommuneadvokaten i Bergen ei forklaring om «hvilke ytelser den tyske krigsmakt folkerettslig sett kan forlange av den sivile befolkning i anl. anlegg av flyveplass på Bømoen». Her heitte det: «Spørsmålet om hvilke ytelser den tyske krigsmakt folkerettslig sett kan forlange av den sivile befolkning, er nærmere regulert ved den overenskomst om landkrigens love og sedvaner, inngått i Haagkonvensjonen 18.10.1907...tiltrått såvel av Tyskland som av Norge...Etter artikkel 52 kan ‘ytelser in natura og tjenester’ alene fordres av kommuner og innvånere, når det er til okkupasjonshærens behov, hærens rent materielle behov for mat m.v. Under ‘ytelser og tjenester’ kan derfor ikke arbeidet med anlegg for flyveplass henregnes. Dertil skal vel flyveplassen benyttes under krigsoperasjonene, og befolkningen er ikke forpliktet til å utføre arbeide som innebærer å ta del i krigsoperasjonene mot fedrelandet. Det må henregnes som deltagelse i krigsoperasjonene mot sitt eget land, hvis man utfører arbeide som setter fienden i stand til å bruke et krigsvåpen det ellers ikke, eller iallfall alene med vanskelighet, kunne benytte.»

I ettertid har verksemda til Milorg blitt rettferdiggjord med at tyske styresmakter heller ikkje respekterte alle konvensjonar.

Motstandsarbeidet til kommunistane

Dokumentarfilmskaparen Øystein Rakkenes, som står bak ein film om den kommunistiske Pelle-gruppa som etter krigen fekk yrkesforbod og blei overvaka, uttaler at elitene i Norge er så fåtallige, og når de snakker med hverandre og blir enige om en versjon, så blir det sånn», at historiske feil som påpekes, ikke blir korrigert i den ‘offisielle historien’», og at «da jeg gikk på skolen, lærte vi at «Gunnar Sønsteby og Max Manus vant krigen». Og det lærer barna fortsatt». Harald Berntsen har hevda at heimefrontleiinga hadde forteia den aktive motstandskampen til kommunistane heilt frå starten av – i motsetning til det han hevda var den passive linja til heimefrontleiinga. Ifølgje Stein Ugelvik Larsen frykta okkupasjonsmakta den kommunistiske motstandsrørsla meir enn Milorg.

Kjelder

• Denne artikkelen bygger på «Norsk motstandsbevegelse under andre verdenskrig» frå Wikipedia på bokmål, den 25. april 2025.