Hopp til innhald

Edvard IV av England

Frå Wikipedia – det frie oppslagsverket
Edvard IV av England

Konge av England
Fødd28. april 1442
FødestadRouen
Død9. april 1483
DødsstadWestminster
GravstadSt. George's Chapel
Gift medElizabeth Woodville
DynastiHuset York
FarRichard Plantagenet, 3. hertug av York
MorCecily Neville, hertuginne av York
BornElizabeth av York, Maria av York, Cecilia av York, Edvard V av England, Margaret av York, Richard av Shrewsbury, 1. hertug av York, Anne av York, George Plantagenet, Catherine av York, Bridget av York, Arthur Plantagenet, 1st Viscount Lisle, Elizabeth Plantagenet, Edward de Wigmore, Grace Plantagenet

Edvard IV (28. april 1442–9. april 1483) var konge av England frå 4. mars 1461 til han døydde, med unntak av nokre månader i 1470 og 1471, då Henrik VI blei gjeninnsett på trona.[1][2] Han kom på trona som ein følgje av rosekrigane, og var konge gjennom mesteparten av krigsperioden. Edvard var den fyrste frå huset York på den engelske trona.[3] Den fyrste halvdelen av styret hans var prega av volden som følgje av rosekrigane, men han vann over utfordringa frå huset Lancaster og vann trona i slaget ved Tewkesbury i 1471. Som konge levde han i ei fredeleg tid fram til den brå døden sin. Før han blei konge var Edvard hertug av York,[4] jarl av March, jarl av Cambridge og jarl av Ulster.

Edvard var son av Richard Plantagenet, 3. hertug av York, som var den leiande yorkisten i den dynastiske striden mot huset Lancaster under rosekrigen som byrja i 1455. Då Richard Plantagenet blei drepen i slaget ved Wakefield i 1460, arva Edvard kravet hans til den engelske trona. Med støtte frå den mektige jarlen Richard Neville av Warwick, kjend som «kongemakaren», overvann Edvard huset Lancaster i ei rekkje kampar som kulminerte i slaget ved Towton. Då Lancaster-kongen Henrik VI var blitt styrta, blei Edvard krona som konge. Warwick trudde han framleis kunne kontrollera kongen, men medan han forhandla om eit utanlandsk ekteskap for kongen, gifta Edvard seg i løyndom med Elizabeth Woodville, ei borgarleg kvinne. Den rasande Warwick allierte seg med bror til kongen, George, hertugen av Clarence, og gjorde opprør mot Edvard, noko som enda med at begge to blei drepne.[5]

Liv og virke

[endre | endre wikiteksten]
Gullmynt prega av Edvard IV i 1464

Edvard av York blei fødd i Rouen i Frankrike som den andre sonen til Richard Plantagenet, 3. hertug av York, som hadde eit sterkt genealogisk krav på den engelske trona,[a] og Cecily Neville.[6] Edvard var den eldste av fire søner som levde opp.[7][8] Han fekk tittelen jarl av March før faren hans døydde.

Far til Edvard, Richard, hadde vore arving til kong Henrik VI (styrte 1422-1461) fram til Henrik fekk sonen Edward av Westminster i 1453. Richard sette då i gang med fraksjonsstrid med Beaufort-slektningane til kongen. Han etablerte ein dominerande posisjon etter sigeren sin i det fyrste slaget ved St Albans i 1455, der den fremste rivalen hans, Edmund Beaufort, hertug av Somerset, blei drepen. Likevel greidde Henrik si dronning, Margaret av Anjou, å byggja opp att ein mektig fraksjon for å stå imot yorkistane i dei følgjande åra. I 1459 gjekk Margaret imot hertugen av York og dei fremste støttespelarane hans — svogeren hans Richard Neville, 5. jarl av Salisbury, og Salisbury sin son Richard Neville, 16. jarl av Warwick, som reiste seg i opprør.

Yorkistleiarar flykta frå England etter at hæren deira braut saman i konfrontasjonen under slaget ved Ludford Bridge. Hertugen av York søkte tilflukt i Irland medan Edvard drog med familien Neville til Calais, der Warwick var guvernør. I 1460 gjekk Edvard i land i Kent med Salisbury, Warwick og bror til Salisbury William Neville, lord Fauconberg, samla ein hær og okkuperte London.[9] Edvard, Warwick og Fauconberg forlet Salisbury for å omleira Tower of London, og avanserte mot kongen, som var med ein hær i Midlands-regionen. Kongen blei overvunnen og tatt til fange i slaget ved Northampton. York kom tilbake til England og blei erklært som kongsarving av parlamentet, men dronning Margaret samla ei ny hær mot han. I slaget ved Wakefield den 30. desember 1460 blei han drepen, saman med den andre overlevande sonen Edmund, jarl av Rutland, og jarlen av Salisbury.[10]

Dette lét etter seg Edvard, som no var hertug av York, som leiar for fraksjonen til huset York. Han sigra over ein Lancaster-hær i slaget ved Mortimer's Cross i Herefordshire den 2. februar 1461. Deretter sameinte han styrkane sine med dei til Warwick, som hæren til Margaret hadde overvunne i det andre slaget ved St Albans den 17. februar same året. I dette slaget blei Henrik VI redda av tilhengjarane sine etter at han blei funnen sitjande under eit tre.[11] Edvard gjekk så mot lancasterane, og fekk livet sitt redda på slagmarka av den walisiske riddaren David Mathew (fødd Dafydd ap Mathew). Edvard sigra over Lancaster-hæren i det eksepsjonelt blodige slaget ved Towton i Yorkshire den 29. mars 1461.[12] Edvard hadde då i det store og heile brote den militære styrken til huset Lancaster, og han kunne reisa til London for å kronast som konge. Kongen Edvard IV utnemnde David Mathew som faneberar og tillét han å nytta «Towton» i våpenskjoldet til familien sin.[13]

Lancaster-motstanden heldt fram i nord, men utgjorde ingen alvorleg trussel mot det nye regimet og blei endeleg utrydda av broren til Warwick, John Neville, i slaget ved Hexham i 1464.[14] Henrik VI hadde sloppe unna inn i fjella Penninane,[15] der han skjulte seg i eit år, men blei til sist teken til fange og fengsla i Tower of London.[16] Dronning Margaret flykta utanlands med den unge prins Edward og mange av dei leiande støttespelarane. Edvard IV hadde avsett Henrik VI, men det var liten grunn til å drepa den tidlegare kongen så lenge sonen hans framleis levde, ettersom dette berre ville overføra kravet til huset Lancaster frå ein fengsla konge til ein som fri.

Sjølv i ein alder av nitten år hadde Edvard vist oppsiktsvekkjande militær kløkt og dugleik. Han hadde også ein merkbar fysikk, og blei skildra som kjekk og førekomande. Høgda hans er rekna til 194 cm, noko som gjorde han til den høgaste av alle engelske, skotske og britiske monarkar til dags dato.[17]

Avsetjing frå trona

[endre | endre wikiteksten]
Giftarmålet mellom Edvard og Elizabeth Woodville, frå det illuminerte manuskriptet Anciennes Chroniques d'Angleterre, av Jean de Wavrin. Bibliothèque nationale de France i Paris.

Dei fleste leiande familiar i England heldt fram med å vere lojale mot Henrik VI, og var anten uengasjerte eller uforplikta i dei siste konfliktane. Det nye regimet var derfor svært avhengig av støtte frå familien Neville, som eigde og kontrollerte enorme eigedommar og innehavingar, og hadde vore direkte medverkande i å setja Edvard på trona. Likevel blei kongen i aukande grad kjøligare mot leiaren deira, jarlen av Warwick, hovudsakleg grunna ekteskapet sitt. Warwick, som handla på vegner av Edvard og med hans godkjenning, gjorde innleiande førebuingar med kong Ludvig XI for at Edvard skulle gifta seg med anten Ludvig si dotter Anne de Beaujeu eller svigerinna hans Bona av Savoie.[18] Jarlen blei audmjuka og rasande då han oppdaga at medan han var i forhandlingar med den franske kongen, hadde Edvard i all løyndom gifta seg med den borgarlege Elizabeth Woodville, enkja etter John Grey av Groby, den 1. mai 1464.[19]

Edvard sitt ekteskap med Elizabeth Woodville er blitt kritisert som ei brå og impulsiv handling som ikkje la noko til tryggleiken for England eller for huset York. Eit forferda kongeleg råd fortalde han med uvanleg oppriktigheit, då han annonserte ekteskapet til dei, «at han må vita at ho var ikkje ei hustru for ein fyrste som han sjølv, for ho var ikkje dotter av hertug eller jarl... men berre ein enkel riddar.»[20] Christine Carpenter har argumentert mot ideen at det hadde noka form for politisk motivasjon, og at Edvards tilhøyrsel til ein sterk yorkistisk adel betydde at han ikkje hadde behov for dei relativt «lettvektige sambanda» til familien Woodville,[21] medan Bertie Wilkinson beskreiv ekteskapet som både eit «kjærleiksforhold, og også ei kald og kalkulert politisk avgjerd.»[22] J.R. Lander foreslo i 1980 at kongen berre var «forblinda», eit ekko av oppfatninga P.M. Kendall som meinte at han handla berre på grunn av seksuell lyst.[23]

Mora til Elizabeth var Jacquetta av Luxembourg, som var enkje etter John av Lancaster, 1. hertug av Bedford, onkelen til Henrik VI, medan far hennar var Richard Woodville, 1. jarl Rivers, ein nyutnemnd baron. Då ekteskapet mellom Elizabeth og Edvard IV blei kjent i oktober 1464, blei dei tolv ugifte søskena hennar brått svært attråverdige ekteskapskandidatar. Catherine Woodville gifta seg med Henry Stafford, barnebarn og arving til tittelen som hertug av Buckingham; Anne Woodville blei gift med William Bourchier, vicomte Bourchier, eldsteson og arving til tittelen som jarl av Essex; og Eleanor Woodville blei gift med Anthony Grey, son og arving til tittelen som jarl av Kent.[24]

Den plutselege sosiale veksten til familien Woodville skapte uvilje blant adelen i England, framfor alt hjå Warwick. Krenkinga påført av omstenda kring ekteskapet i seg sjølv blei forsterka ved at familien Woodville motsette seg politikken som Warwick ønskte, og utnytta med hell innverknaden deira hos kongen for å vinna over han.[25] Over tid blei Warwick stadig meir framandgjort i høve til kongen, og dette førte han til forræderi. Hausten 1467 trekte Warwick seg frå hoffet og til eigedommane sine i Yorkshire.[26] I løyndom planla han eit opprør mot kongen med støtte frå den yngre, misnøgde broren til Edvard, George, som var hertug av Clarence.[27]

Det meste av hæren til kongen blei overvunnen i slaget ved Edgecote Moor den 26. juli 1469,[28] og Edvard blei deretter teken til fange ved Olney. Warwick prøvde deretter å styra i namnet til Edvard, men adelen, som i stor grad skylde adelskapet sitt til kongen, var ikkje medgjerleg. Det braut ut eit lokalt opprør i nord, og det blei stadig meir tydelege at Warwick ikkje greidde å styra gjennom kongen utan at han var til stades.[29] Han blei nøydd til å sleppa kongen fri den 10. september 1469.[30]

Ved dette tidspunktet prøvde ikkje Edvard å få drepe verken Warwick eller Clarence, men prøvde i staden å få til ei forsoning.[31] Det braut ut ein privat feide i Lincolnshire mellom Thomas Burgh av Gainsborough og Richard Welles, 7 baron Welles. Nokre få månader seinare, i mars 1470, nytta Warwick og Clarence dette høvet til å gjera opprør mot Edvard IV på nytt.[32] Opprøret i Lincolnshire mot kong Edvard IV blei overvunne, og Warwick blei nøydd til å flykta til Frankrike den 1. mai 1470.[33] Der allierte han seg med Lancaster-dronninga Margaret av Anjou.

Ludvig XI hadde akkurat kome på trona i Frankrike etter at faren, kong Karl VII, døydde 25. juli 1461.[34] Han hadde vore ute etter høve til å skapa vanskar for den engelske kongen ved å støtta huset Lancaster sitt krav til krona i England.[35] Warwick gjorde ein avtale med Ludvig XI og dronning Margaret der han lova å gjeninnsetja Henrik VI på trona i motyting for fransk støtte til ein militær invasjon av England. Warwick sin invasjonsflåte byrja segla frå Frankrike for England den 9. september 1470.[36] Denne gongen blei Edvard IV tvinga til å flykta til Flandern då han fekk vita at Warwick sin bror, John Neville, 1. marki av Montagu, også hadde bytt side til Lancaster, slik at den militære stillinga til Edvard blei uhaldbar.[37]

Gjeninnsetjing på trona

[endre | endre wikiteksten]
Illuminert miniatyr av Edvard IV (til venstre) som ser på halshogginga av Edmund Beaufort, 4. hertug av Somerset ved Tewkesbury i 1471. Universitetsbiblioteket i Gen i Belgia.

Henrik VI blei gjeninnsett på trona ei kort tid i 1470 medan Edvard IV søkte tilflukt i Flandern, som var ein del av Burgund. Han fekk følgje av den yngre broren sin Rikard, hertug av Gloucester (den seinare kong Rikard III). Hertugen av Burgund var blitt svoger av Edvard då systera til Edvard, Margaret av York, gifta seg med hertug Karl I av Burgund den 3. juli 1468. Frankrike erklærte krig mot Burgund, trass i det faktumet at Karl I i utgangspunktet ikkje hadde vore spesielt interessert i hjelpa Edvard. Krigserklæringa endra situasjonen og Karl gav støtte til Edvard, og frå Burgund samla han ein hær for å vinna tilbake kongeriket sitt.

Edvard drog tilbake til England med ein relativ liten styrke og unngjekk å bli teken til fange. Byen York opna portane sine for han, men berre etter at han lova han berre hadde komme for krevja hertugdømmet sitt slik Henry Bolingbroke hadde gjort fleire år tidlegare. Den første som kom saman med han var James Harrington av Hornby[38] og William Parr, som førte med seg rundt 600 riddarar til Edvard ved Doncaster.[39] Medan han marsjerte sørover fekk stadig meir støtte, inkludert frå broren sin Clarence (som no hadde innsett at lagnaden hans kom betre ut av det med ein bror som konge enn under Henrik VI). Edvard kom til London utan hindringar, og der han tok Henrik VI til fange. Edvard og brørne hans vann deretter siger i slaget ved Barnet, der Warwick blei drepen. Med Warwick død fjerna Edvard den gjenverande Lancaster-motstanden i slaget ved Tewkesbury i 1471. Ein Lancaster-arving, Edward av Westminster som var prins av Wales, blei drepen på slagmarka. Henrik VI døydde nokre få dagar seinare på den same natta som Edvard kom tilbake til London. Ei samtidig krønike hevda at Henrik døydde av «melankoli», men det er generelt anteke at Edvard gav ordre om at Henrik skulle drepast for å fjerna Lancaster-motstanden fullstendig.

Dei yngre brørne til Edvvard, George, hertug av Clarence, og Rikard, hertug av Gloucester, blei begge gifte med døtrene til Warwick og Anne Beauchamp, høvesvis Isabella Neville og Anne Neville. Dei var rivaliserande arvingar til den store arven etter mor si, som framleis levde, noko som førte til strid mellom brørne. I 1478 blei Clarence funnen skuldig i å ha samansvore seg mot kongen, og denne gongen viste Edvard ingen nåde. Broren blei arrestert, fengsla i Tower of London, og privat avretta den 18. februar 1478. Ifølgje ein langvarig tradisjon blei han drukna i ei tønne med vin.[40]

Seinare styre og død

[endre | endre wikiteksten]
Våpenskjoldet til Edvard IV på eit kongeleg manuskript.

Edvard opplevde ingen fleire opprør etter at han tok trona tilbake. Huset Lancaster var i praksis blitt utrydda, og den einaste rivalen som var att var Henrik Tudor, som levde i utlegd.

I 1475 erklærte Edvard krig mot Frankrike og gjekk i land i Calais. Likevel klarte ikkje hans allierte Karl av Burgund å gi større militær støtte, noko som tvinga Edvard til å gå i forhandlingar med Frankrike. Han kom til ein avtale med Picquigny-traktaten som skaffa han ei uvilkårleg utbetaling på 75 000 crown og ein årleg pensjon på 50 000 i same mynteining, noko som gav han høvet til å «kompensera finansane sine».[41] Han støtta også eit forsøk frå Alexander Stewart, hertug av Albany, som var bror av kong Jakob III av Skottland, på å erobra den skotske krona i 1482. Gloucester leidde ein invasjon av Skottland som førte til at Edinburgh blei erobra og kongen sjølv vart teken til fange, men Albany ville forhandla på nytt med Edvard. Gloucester vedtok å trekkja seg frå den sterke stillinga si i Edinburgh, men han hadde teke tilbake og behalde Berwick-upon-Tweed.

Helsa til Edvard byrja å svikta, og han blei ramma av ei rekkje sjukdommar. I påska 1483 blei han alvorleg sjuk, men levde lenge nok til å koma med ei rekkje utvidingar til testamentet sitt. Den viktigaste var at han namngav broren sin Rikard, hertug av Gloucester, som Protector, eller vernar, etter at han var død. Edvard døydde den 9. april 1483, 41 år gammal, og blei gravlagd i St. Georg-kapellet i Windsor Castle. Han blei etterfølgd av den tolv år gamle sonen sin Edvard V av England (som aldri blei krona), og deretter av broren sin Rikard. Eldstedottera til Edvard IV, Elizabeth av York, blei seinare dronninga til Henrik Tudor, og såleis blei husa York og Lancaster sameinte i huset Tudor. Tudor-slekta døydde ut 1603 då Elisabeth I av England døydde utan ein arving.

Det er ikkje kjent kva som faktisk var årsaka til at Edvard døydde. Lungebetennelse og tyfus er begge blitt fremja som moglegheiter, forutan også at han faktisk blei forgifta. Ein del historikarar har tilskrive døden hans til ein usunn livsstil, då han var blitt lite bevegeleg i åra før han døydde.[42]

Barn

[endre | endre wikiteksten]

Edvard fekk ti barn med Elizabeth Woodville. Sju av dei overlevde han:

  • Elizabeth av York (1466–1503, gift med Henrik VII
  • Mary av York (1467–1482
  • Cecily av York (1469–1507, gift med (1) John Welles, 1. viscount Welles og (2) Thomas Kymbe
  • Edvard V (1470–1483?)
  • Margaret av York (april–desember 1472)
  • Richard, hertug av York (1473–1483?)
  • Anne av York (1475–1511, gift med Thomas Howard, 3. hertug av Norfolk)
  • George (1477–1479
  • Catherine av York (1479–1527, gift med William Courtenay, 1. jarl av Devon)
  • Bridget av York (1480–1517, blei nonne)

Edvard hadde også fleire elskarinner. Den mest kjende av desse er Jane Shore. Han fekk fleire barn utanfor ekteskap:

  • Med Eleanor Talbot:
    • Edward de Wigmore (død 1478, truleg som spedbarn)
  • Med Elizabeth Lucy eller Elizabeth Waite:
  • Med ukjend mor (kanskje Lucy eller Waite):
    • Grace Plantagenet (var til stades ved Elizabeth Woodville si gravferd i 1492).
    • Mary Plantagenet (gift med Henry Harman av Ellam)
    • Dotter (etter seiande den fyrste kona til John Tuchet, 6. baron Audley)

Perkin Warbeck, som blei fremja som tronkrevjar fordi han likna på Edvard, blei sagt å vera ein uektefødd son av kongen, men det finst ingen støtte for dette i kjeldene.

Notar

[endre | endre wikiteksten]
  1. ↑ York var ein direkte etterkomar av Edmund av Langley, 1. hertug av York, den fjerde overlevande sonen til Edvard III. Huset Lancaster nedstamma frå John av Gaunt, 1. hertug av Lancaster, den tredje overlevande sonen til Edvard III, og hadde dermed eit betre krav over huset York. Mor til Richard Plantagenet var Anne de Mortimer, den fremste senioretterkommaren av den andre overlevande sonen til Edvard III, Lionel av Antwerpen, 1. hertug av Clarence. Lionel hadde vore eldste son av Edvard III til å forlata ei overlevande slektslinje ved avstamming. Etter moderne standardar hadde linja hans eit uomtvistelig overordna krav over den yngre broren John av Gaunt. Etter mellomalderstandardar var dette på ingen måte sikkert. I alle høve let det Richard og deretter Edvard ha eit godt krav på trona.

Kjelder

[endre | endre wikiteksten]
  1. ↑ «Edward IV Plantagenet, King of England», ThePeerage.com 8. desember 2011.
  2. ↑ «Edward IV», Archontology.org 14. mars 2010. Sitat: Set sail on 2 October 1470 from England and took refuge in Burgundy; deposed as King of England on 3 October 1470
  3. ↑ Ross, Charles (1974): Edward IV. University of California Press. ISBN 978-0-520-02781-7.
  4. ↑ «Edward IV (1442 - 1483) », History: Historic Figures. BBC. 2014.
  5. ↑ «Edward IV (1442 - 1483) », History: Historic Figures. BBC. 2014.
  6. ↑ Ross (1974), s. 3–7.
  7. ↑ Ross (1974), s. 7.
  8. ↑ Ross (1974), s. 30.
  9. ↑ Ross (1974), s. 32.
  10. ↑ Ross (1974), s. 30.
  11. ↑ Ross (1974), s. 32.
  12. ↑ Ross (1974), s. 36–37.
  13. ↑ «Welsh History Month: The Tomb of David Matthew», Wales Online 3. mai 2013
  14. ↑ Ross (1974), s. 61.
  15. ↑ «Muncaster – Monument to Henry VI», Visit Cumbria.
  16. ↑ Ross (1974), s. 61.
  17. ↑ Guinness Book of Records
  18. ↑ Ross (1974), s. 91.
  19. ↑ Ross (1974), s. 85-86.
  20. ↑ Ross (1974), s. 85.
  21. ↑ Carpenter, Christine (1997): The Wars of the Roses: Politics and the Constitution in England, C.1437-1509, Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-31874-7, s. 170.
  22. ↑ Wilkinson, Bertie (1964): Constitutional History of England in the Fifteenth Century (1399-1485): With Illustrative Documents, Longmans, s. 146.
  23. ↑ Lander, J.R. (1980): Government and Community: England, 1450-1509, Harvard University Press, ISBN 978-0-674-35794-5, s. 237.
  24. ↑ Ross (1974), s. 93.
  25. ↑ Ross (1974), s. 116.
  26. ↑ Ross (1974), s. 118.
  27. ↑ Ashley, Maurice (1961): Great Britain to 1688, A Modern History, University of Michigan Press. s. 170.
  28. ↑ Ross (1974), s. 132.
  29. ↑ Ross (1974), s. 134.
  30. ↑ Ross (1974), s. 135.
  31. ↑ Ross (1974), s. 135-136.
  32. ↑ Ross (1974), s. 138.
  33. ↑ Kendall, Paul Murray (1970): Louis XI, the Universal Spider, W.W. Norton, s. 228.
  34. ↑ Kendall (1970), s. 106–107.
  35. ↑ Ashley, Maurice (1961): Great Britain to 1688, A Modern History, University of Michigan Press. s. 170.
  36. ↑ Kendall (1970), s. 236.
  37. ↑ Ross (1974), s. 152-153.
  38. ↑ Horrox, Rosemary (1989): Richard III: A Study of Service, Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-40726-7, s. 41.
  39. ↑ Ross (1974), s. 164.
  40. ↑ Howard, Victoria (18. ferbruar 2017): «History’s strangest deaths – The Duke of Clarence drowned in a barrel of wine», The Crown Chronicals
  41. ↑ Hicks, Michael (2011): Richard III, History Press, ISBN 978-0-7524-7326-0, s. 18.
  42. ↑ «Did King Edward IV Have Type 2 Diabetes?», Ricardian Register 13. november 2013

Litteratur

[endre | endre wikiteksten]
  • Ashley, Mike (2002): British Kings & Queens. Carroll & Graf. ISBN 0-7867-1104-3, s. 211–217.
  • Cokayne, G.E. (2000): The Complete Peerage of England, Scotland, Ireland, Great Britain and the United Kingdom, Extant, Extinct or Dormant. Alan Sutton, s. 909.
  • Corbet, Anthony (2015): Edward IV, England’s Forgotten Warrior King: His Life, His People, and His Legacy. iUniverse.
  • Ross, Charles (1974): Edward IV. University of California Press. ISBN 978-0-520-02781-7.
Henta frå «https://nn.wikipedia.org/w/index.php?title=Edvard_IV_av_England&oldid=3612963»