Gimsøydalaren
Gimsøydalaren, òg kjend som sylvgylden eller sylvdalaren, er namnet på den fyrste norske utgåva av dalar prega i 1546. Ein gimsøydalar svara til tre mark à 16 skilling.[1] Gimsøydalaren er den mest ettertrakta norske mynten for myntsamlarar.[2][3]
Det finst i dag berre 18 eksemplar av gimsøydalaren, der tolv er eigde av museum og statlege samlingar og seks er i privat eige.[4] Éin gimsøydalar har ein verdi på nesten to millionar norske kroner.
Skildring[endre | endre wikiteksten]
Gimsøydalaren er 3,5 centimeter i diameter og veg om lag 30 gram, derav omtrent 26,49 gram sylv (1 kølnsk mark à 233,85g sylv = 8,827 dalarar = 8 gimsøydalarar à 26,49 g sylv).
Adversen (framsida) viser eit portrett av kong Christian III, medan reversen (baksida) viser det norske riksvåpenet; løva med krone og øks.
Soge[endre | endre wikiteksten]
Gimsøydalaren har namn etter staden han vart prega, i Gimsøy kloster ved Skien. Gimsøy var tidlegare eit nonnekloster, men klosterverksemda vart etter reformasjonen i Noreg i 1537 forboden.[5] Gimsøy vart brukt til myntproduksjon, for di ein hadde funne sylvførekomst i Telemark. Etter reformasjonen tok kong Christian III over eit koparverk i Gullnes ved Sundsbarmvatnet i Seljord, som før hadde høyrt til biskopen i Hamar. Her sette kongen i gang utvinning av sylv i 1539 ved hjelp av bergfolk frå Sachsen.[4] Noko av sylvet kom òg truleg frå Fyresdal. Mykje av dette sylvet vart ført til Gimsøy, der det vart starta myntproduksjon i 1543, under leiing av myntmeisteren Jørgen Kock.[6]
Den fyrste norske dalaren[endre | endre wikiteksten]
Gimsøydalaren var den fyrste norske dalaren som vart laga i Noreg. Dei fyrste dalarane i Europa vart prega i Joachimsthal i Böhmen i 1519 og vart kalla Joachimsthalerar, forkorta til Thaler. Både myntane og namnet vart snøgt etterlikna i andre land, til og med i Danmark-Noreg som kalla dei for daler. Amerikanske dollar har same opphav. Myntane i mellomalderen i Noreg var ofte små og hadde lågt innhald av sylv. Gimsøydalaren derimot, var på grunn av sitt høge innhald av sylv ein internasjonalt gangbar mynt.[6]
Det finst spekulasjonar om gimsøydalarane vart prega i Danmark, ettersom Gimsøy kloster brann ned same år som myntane vart prega. Det norske sylvet skal ha vorte sendt til København i kjølvatnet av dette. Det er mogeleg at dalarane vart prega i København eller at nordmennene importerte stempla frå Danmark.[1] Ein reknar uansett gimsøydalaren som den fyrste norske dalaren ettersom han har eit norsk motiv, den norske løva, på reverssida.[7]
Gimsøydalarane er av nasjonal tyding, ein må difor søkja om løyve for å kunne taka med seg myntane ut av Kongeriket Noreg.[8]
Kjelder[endre | endre wikiteksten]
- ↑ 1,0 1,1 Skaare, Kolbjørn (1995). Norges mynthistorie. no: Universitetsforl. s. 102-104. ISBN 8200226662.
- ↑ «Gimsøydaleren – Norges mest ettertraktede mynt - Norgeshistorie», www.norgeshistorie.no (på norsk), henta 12. desember 2022
- ↑ NRK (23. november 2009), «Prisrekord for norsk mynt», NRK (på norsk bokmål), henta 12. desember 2022
- ↑ 4,0 4,1 «Norway. Sølvgylden 1546, Gimsøy. RR. Innrisset X på advers/graffiti X on obverse. S.1», Oslo Myntgalleri, henta 12. desember 2022
- ↑ Østvedt, Einar (1970). Nonneklosteret på Gimsøy. Rasmussen. s. 72-88.
- ↑ 6,0 6,1 «Gimsøydaleren – Norges mest ettertraktede mynt - Norgeshistorie», www.norgeshistorie.no (på norsk), henta 12. desember 2022
- ↑ «Norges første daler», www.dokpro.uio.no, henta 12. desember 2022
- ↑ «Forskrift om utførsel og innførsel av kulturgjenstander - Kapittel IV. Straff, kontroll og ikrafttredelse - Lovdata», lovdata.no, henta 12. desember 2022
- Denne artikkelen bygger på «Gimsøydalaren» frå Wikipedia på bokmål, den 12. desember 2022.
Bakgrunnsstoff[endre | endre wikiteksten]
- «Prisrekord for norsk mynt» i nrk.no
- Gimsøydaleren i Digitaltmuseum
- Gimsøydalaren i numista.com
Vidare lesing[endre | endre wikiteksten]
- Thesen, G. (2015) Norges mynter i dansketiden: 1449–1814. Oslo. Oslo Myntgalleri. ISBN 978-82-690202-0-5