Hortulan
| Hortulan | |
 Hortulan | |
| Utbreiing og status | |
Status i verda:  LivskraftigStatus i Noreg:  Kritisk truga Utbreiinga av Hortulan | |
| Systematikk | |
| Rike: | Dyr Animalia |
| Rekkje: | Ryggstrengdyr Chordata |
| Underrekkje: | Virveldyr Vertebrata |
| Klasse: | Fuglar Aves |
| Orden: | Sporvefuglar Passeriformes |
| Familie: | Busksporvfamilien Emberizidae |
| Slekt: | Emberiza |
| Art: | Hortulan E. hortulana |
| Vitskapleg namn | |
| Emberiza hortulana | |
Hortulan (Emberiza hortulana) er ein eurasisk medlem av busksporvfamilien Emberizidae. Han hekkar i sørvestlege Eurasia frå Portugal i vest til nordvestlege Mongolia i aust. Arten er nesten utdøydd som hekkefugl i Noreg og er oppført som kritisk trua, CR, på norsk raudliste. Hortulan er ein trekkfugl som lever i Afrika sør for Sahara vinterstid.
Slektsnamnet Emberiza er frå gamalhøgtysk, «ein sporv». Det spesifikke namnet hortulana er frå latinsk hortulanus, «det som høyrer til hagen».[1]
Skildring[endre | endre wikiteksten]
Hannen har grågrønt hovud, gul strupe og gule augeringar. Undersida er oransjebrun. Hoene kan skiljast frå hannane ved ei mattera farge på hovudet. Ungfuglane er farga ganske lite iaugefallande. Hortulan skil seg òg frå andre sporvar, til dømes gulsporv, i kroppsform. Hortulanen er slankare og vengene er lengre og smalare. I regionen rundt Hellas og Tyrkia kan hortulanen forvekslast med rustsporv (Emberiza caesia). Hannfuglar av rustsporven har likevel eit gråare, meir gråblått hovud og ei djupare, meir metta rustbrun farge på undersida. Med ei lengde på 16-17 cm og ei vekt på 17 til 28 gram, er hortulan omtrent på storleik med ein gråsporv. Han lever av frø og insekt.[2]
Utbreiing og habitat[endre | endre wikiteksten]
Hortulan er ein openberr trekkfugl. Han overvintrar i subtropisk Afrika i og rett sør for Sahel-beltet. Etter eit opphald på fem månader kjem han tilbake til hekkeområdet i april eller mai. Som sommargjest lever hortulan over delar av det europeiske kontinentet, men ikkje i store delar av sørleg Spania og Portugal. Han manglar dessutan i store delar av Frankrike, finst ikkje på Dei britiske øyane, i Danmark, og i Noreg hekkar han berre fåtalig i eit lite område i Hedmark. Han hekkar i større tal i nordaustlege Tyskland, Polen, over Dei baltiske landa til Finland og har ein stadig tynnare populasjon i austlege Sverige. Hovudområdet for hekking er i eit breitt belte frå Søraust-Europa og Anatolia til Kaspiahavet, vidare austover gjennom sørlege Russland og nordlege Kasakhstan til nordvestlege Mongolia og litt inn i nordvestlegaste Kina.
Hortulan har ein preferanse for tørre, varme hekkehabitat, til dømes terrasserte vingardar, tørt grasland, dyrka område og steinete stepper. Han føretrekker ganske opne område med spreidde buskar til dekning. I Noreg er hekkehabitatet typisk kulturlandskap med lite vegetasjon, men med buskar eller tre nær reirplassen som sangpost. Dei har òg hekka på torvmyrer, i eller ved frukthagar og i skråningar.
Læte[endre | endre wikiteksten]
Hortulan syng stort sett frå busk- eller tretoppar så vel som frå stolpar og leidningar i luftspenn. Han syng òg ofte i flukt. Songen kan høyrest omtrent ut som «zri-zri-zri-zri-djø-djø-djø». Hortulan-hannene har kvar 2-4 forskjellige strofer. Når dei er hissa opp, kallar dei eit nær metallisk «sli-e» eller «tjue». Songen er vanlegvis regional. Det vil seia at ein kan skilja til dømes polske hortulanar frå franske hortulanar på songen.
Hekking[endre | endre wikiteksten]
Hortulanhoa konstruerer reiret på bakken og har i regelen to kull i året. Reiret er godt gjøymt i vegetasjon, er skålforma gjort av stilker, gras og mose og dessutan hår og finare gras til polstring. Hoa bygger reiret aleine før ho legg 4-5 egg, som varierer mykje i farge. Desse rugast i 11-12 dagar. Reirperioden etter klekking er 12-13 dagar.
Status og vern[endre | endre wikiteksten]
Arten er ikkje truga av utrydding globalt. Med ein grovt estimert populasjon på 8-18 millionar modne individ er han kategorisert som globalt livskraftig av IUCN, men bestanden minkar regionalt. Truleg minkar bestanden i alle europeiske regionar.[3] Ein trur nedgangen i Europa kan skuldast intensivering av jordbruket med overgang til større einingar og bruk av giftige plantevernmidlar. Utvikling av areal for avling av biodrivstoff er ein del av dette biletet. Resultatet har blitt arealreduksjon av passande habitat og mangel føde. Hortulanjakt under trekket har òg vore medverkande trugsmål mot arten i Europa.[4] Hortulanen var rekna som del av kulturarv og gastronomisk tradisjon i Frankrike. Jakt gjekk føre seg i Sør-Frankrike trass i EU sitt fugledirektiv frå 1979 og vern mot jakt i landet frå 1999.[5] Ei meir effektiv handheving av jaktforbodet skal vere sett i verk frå 2017.[6]
I Noreg etablerte hortulanen seg som hekkefugl på 1800-talet og populasjonen auka til anslagsvis 20 000 individ før han tok til å minke sterkt på 1950-talet. Minkinga heldt fram etter tusenårsskiftet og bestanden var i 2018 på 14 individ. Den attverande kjende hekkestaden ligg i distriktet Solør i Hedmark.[6]
Galleri[endre | endre wikiteksten]
Frå Adana, TyrkiaFoto: Zeynel Cebeci
Frå Adana, TyrkiaFoto: Zeynel Cebeci
Frå Pakistan, oktober 2019Foto: Imran Shah
Frå PakistanFoto: Imran Shah
Donaudeltaet, april 2011Foto: Andrej Chudý
Hortulanegg
_(49177716418).jpg)
_(51194036413).jpg)
.jpg)
Diverse[endre | endre wikiteksten]
Maksimal levealder registrert for hortulan er seks år og ti månader for ein fugl funne død i Sveits.[7]
Hortulanen sin song blir sagt å ha inspirert Ludwig van Beethoven til å skrive den femte symfonien.[8]
Kjelder[endre | endre wikiteksten]
- Denne artikkelen inneheld omsett tekst frå «Ortolan» frå Wikipedia på tysk, den 13. juli 2022
- Referansar
- ↑ Jobling, James A (2010). The Helm Dictionary of Scientific Bird Names. London: Christopher Helm. s. 145, 195. ISBN 978-1-4081-2501-4.
- ↑ Madge, S. og C. J. Sharpe (2020). Ortolan Bunting (Emberiza hortulana), versjon 1.0. I Birds of the World (J. del Hoyo, A. Elliott, J. Sargatal, D. A. Christie, og E. de Juana, red.) Cornell Lab of Ornithology, Ithaca, NY, USA.
- ↑ EU Wildlife and Sustainable Farming project 2009, EU Faktaark - Ortolan bunting Emberiza hortulana
- ↑ BirdLife International (2022) Species factsheet: Emberiza hortulana. Henta 13.juli 2022
- ↑ Frédéric Jiguet et al, Unravelling migration connectivity reveals unsustainable hunting of the declining ortolan bunting Science Advances, Vol. 5, No. 5 2019, DOI: 10.1126/sciadv.aau2642
- ↑ 6,0 6,1 Stokke BG, Dale S, Lislevand T, Jacobsen K-O, Strøm H og Solvang R (2021, 24. november). Fugler: Vurdering av hortulan Emberiza hortulana for Norge. Norsk rødliste for arter 2021. Artsdatabanken. Henta 13.juli 2022
- ↑ Fransson, T., Jansson, L., Kolehmainen, T., Kroon, C. & Wenninger, T. (2017) EURING list of longevity records for European birds. Henta 13.juli 2022
- ↑ von Philipp Juranek In Deutschland geschützt, in Frankreich verspeist Deutchlandfunk Kultur, 29. november 2016
Bakgrunnsstoff[endre | endre wikiteksten]
- Direktoratet for naturforvaltning Handlingsplan for hortulan Emberiza hortulana, DN rapport 2009-5Arkivert 2020-07-25 ved Wayback Machine.
- Artsdatabanken faktark Hortulan Emberiza hortulana ISSN1504-9140 nr. 146 gjeve ut i 2010Arkivert 2022-02-22 ved Wayback Machine.