Språket sakha

Frå Wikipedia – det frie oppslagsverket
(Omdirigert frå Jakutisk språk)
Sakha
саха тыла sakha tyla
Klassifisering Tyrkiske språk
 Nordtyrkisk
  Jakutisk
Talarar jakutar
Bruk
Tala i Russland
Område Sakha
Sakhatalande i alt ~363 000
Rangering Ikkje topp-100
Skriftsystem Kyrillisk alfabet
Offisiell status
Offisielt språk i Republikken Sakha
Språkkodar
ISO 639-2 sah
ISO 639-3 sah
Glottolog yaku1245
Wikipedia på sakha

Sakha[1] eller jakutisk er eit tyrkisk språk med ca. 363 000 talarar som blir snakka i republikken Sakha i Russland. Talarane blir kalla jakutar, og kallar seg sjølv for sakha.

Ved folketeljinga i 2010 oppgav 450 100 menneske at dei meistra sakha, dette omfatta ikkje berre dei som brukte det som morsmål. Ved same folketeljing var talet på etniske jakutar 478 100.[2]

Klassifisering[endre | endre wikiteksten]

Sakha er eit medlem av den nordlege greina av dei tyrkiske språka, i lag med ahor, tuvinsk og dolgansk i tillegg til sakha. Den nordtyrkiske språkfamilien er ei undergruppe av dei tyrkiske språka, som nokre lingvistar meiner er medlem av eit større altaisk språkfamilie.

På same måten som finsk, ungarsk og tyrkisk, har sakha vokalharmoni, er agglutinerande og manglar grammatisk genus. Ordstilling er som regel Subjekt Objekt Verb.

Geografisk utbreiing[endre | endre wikiteksten]

Sakha blir snakka hovudsakleg i republikken Sakha. Det blir også snakka av jakutar i Khabarovsk kraj og i små diasporasamfunn i andre delar av Russland, Tyrkia, og andre delar av verda. Dolganarane er eit folk med ein annan etnisk identitet enn jakutane, men dei snakkar ein versjon av sakha som dei fleste ser på som ein dialekt, og ikkje eit eige dolgansk språk. Dolganane held til i Krasnojarsk kraj. Sakha blir brukt som lingua franca av andre etniske minoritetar i republikken Sakha.

Fonologi (lydlære)[endre | endre wikiteksten]

Eit karakteristisk trekk ved sakha er vokalharmoni. Viss den første vokal i eit sakha-ord er ein fremre vokal, vil resten av vokalane i ordet også vere fremre: kelin «rygg»: e er ein open urunda fremre vokal, i er lukka, urunda, fremre.

Konsonantar[endre | endre wikiteksten]

Konsonantfonem i jakutisk
Bilabial Dental Alveolar Palatal Velar Glottal
Plosivar p b t d c ɟ k g
Nasalar m n ɲ ŋ
Frikativar s x ɣ h
Flapp ɾ
Approksimant j, j̃
Laterale
approksimantar
l

Vokalar[endre | endre wikiteksten]

Vokalfonem i sakha
Kort Lang Diftong
Lukka Open Lukka Open
Fremre Urunda i e ie
Runda y ø øː
Bakre Urunda ɯ a ɯː ɯa
Runda u o uo

Skriftsystem[endre | endre wikiteksten]

Jakutisk blir skrive med det kyrilliske alfabetet: som vart laga for sakha i 1939 som ein ledd i den sovjetiske språkpolitikken, det består av det russiske alfabetet pluss 5 bokstavar i tillegg: Ҕҕ, Ҥҥ, Өө, Һһ, Үү.

Sakha-kyrillisk (Сахалыы сурук-бичик, Saxalïï suruk-bičik)
А а Б б В в Г г Ҕ ҕ Д д Дь дь Е е Ё ё
Ж ж З з И и Й й К к Л л М м Н н Ҥ ҥ
Нь нь О о Ө ө П п Р р С с Һ һ Т т У у
Ү ү Ф ф Х х Ц ц Ч ч Ш ш Щ щ Ъ ъ Ы ы
Ь ь Э э Ю ю Я я

Lydverdiar[endre | endre wikiteksten]

Kyrillisk IPA
А а /a/
Б б /b/
В в /v/ berre i russiske lånord
Г г /g/
Ҕ ҕ /ɣ, ʁ/
Д д /d/
Дь дь /ɟ/
Е е /e, je/ berre i russiske lånord
Ё ё /jo/ berre i russiske lånord
Ж ж /ʒ/ berre i russiske lånord
З з /z/ berre i russiske lånord
И и /i/
Й й /j, j̃/ Nasalisering av halvvokalen er ikkje vist i ortografien
К к /k, q/
Л л /l/
М м /m/
Н н /n/
Ҥ ҥ /ŋ/
Нь нь /ɲ/
О о /o/
Ө ө /ø/
П п /p/
Р р /r/
С с /s/
Һ һ /h/
Т т /t/
У у /u/
Ү ү /y/
Ф ф /f/ berre i russiske lånord
Х х /x/
Ц ц /ts/ berre i russiske lånord
Ч ч /c/
Ш ш /ʃ/ berre i russiske lånord
Щ щ /ɕː/ berre i russiske lånord
Ъ ъ ? berre i russiske lånord
Ы ы /ɯ/
Ь ь ? berre i russiske lånord
Э э /e/
Ю ю /ju/ berre i russiske lånord
Я я /ja/ berre i russiske lånord

Grammatikk[endre | endre wikiteksten]

Spørjeord[endre | endre wikiteksten]

Spørjeord i sakha blir ståande in-situ; dei blir ikkje flytta fram til starten av setninga. Her er nokre døme: tuox «kva», kim «kven», xaydax «korleis», xas «kor mykje», xanna «kvar», xannɯk «kva slags».

Litteratur[endre | endre wikiteksten]

Sakhafolk har ein munnleg litteraturtradisjon med epos kalla olonkho som tradisjonelt blir framførte av veltrente songarar. Eposa tek for seg sakhamytologi og soger. Fleire olonkho-dikt er blitt skrivne ned og omsette sidan 1800-talet, men berre nokre få eldre utøvarar av olonkho-tradisjonen er att. Dei har skipa eit program for å læra opp unge til å synga desse verka på språket sitt og gjenoppliva tradisjonen, men på ein noko omforma måte.[3]

Den første publikasjonen på sakha var del av Nicolaas Witsens bok publisert i 1692 i Amsterdam.

I 2005 fekk Marianne Beerle-Moor, leiaraen for Institute for Bible Translation, Russia/CIS, heidra med ordene av sivilt mot av Republikken Sakha for omsetjinga av Det nye testamentet til sakha.[4]

Ordtilfang på sakha og andre språk[endre | endre wikiteksten]

Sakha Tuvinsk Tyrkisk Usbekisk Engelsk Klassisk mongolsk
Kyrillisk Latin Kyrillisk Latin
аччыктааһын aččïktahïn аштаар aštaar açlık ochlik hunger ölüsgüleŋ ᠥᠯᠥᠰᠬᠦᠯᠡᠩ
аччык aččïk аш och hungry
аат aat ат at ad ot name
балык balïk балык balïk balık baliq fish
балыксыт balïksït балыкчы balïkčï balıkçı baliqchi fisherman jiğasuçi ᠵᠢᠭᠠᠰᠤᠴᠢ
yy uu суг sug su suv water usu ᠤᠰᠤ
тимир timir демир demir demir temir iron temür ᠲᠡᠮᠦᠷ
күөл küöl хөл khöl göl ko‘l lake na'ur ᠨᠠᠭᠤᠷ
атах atax adaḳ ayak oyoq foot
мурун murun думчук dumčuk burun burun nose
баттах battax дүк dük saç soch hair üsü ᠦᠰᠦ
илии ilii хол khol el qo‘l hand
күн kün хүн khün gün kun day, sun
муус muus дош doš buz muz ice mösü ᠮᠥᠰᠥ
ыт ït ыт ït it it dog
сүрэх sürex чүрек čürek yürek yurak heart jirüke ᠵᠢᠷᠦᠬᠡ
сарсын sarsïn даарта,
эртен
daarta,
erten
yarın ertaga tomorrow
бүгүн bügün бөгүн bögün bugün bugun today
былыт bïlït булут bulut bulut bulut cloud
хаар xaar хар khar kar qor snow
хаан xaan хан khan kan qon blood
эт et эът èt et et meat
тиис tiis диш tiš diş tish tooth
ат at аът àt at ot horse
таас taas даш daš taş tosh stone
үүт üüt сүт süt süt sut milk sün ᠰᠦᠨ
ынах ïnax инек inek inek inak/sigir cow
хара xara кара kara kara qora black qar-a ᠬᠠᠷ᠎ᠠ
сыттык sïttïk сыртык sïrtïk yastık yostiq pillow
быһах bïhax бижек bižek bıçak pichoq knife
бытык bïtïk bıyık mo‘ylov mustache
кыс, кыһын kïs, kïhïn кыш kïš kış, kışın qish winter
туус tuus дус dus tuz tuz salt
тыл tïl дыл dïl dil til tongue, language kele ᠬᠡᠯᠡ
cаха тылa saxa tïla Саха дыл,
Якут дыл
Sakha dïl,
Yakut dïl
saha dili,
sahaca
yoqut tili,
yoqutcha
Sakha
кыыс kïïs кыс kïs kız qiz girl, daughter
уол uol оол,
оглу
ool,
oglu
oğul,
oğlan
o‘g‘il son, boy
үөрэтээччи üöreteečči башкы baškï öğretici,
öğretmen
o‘qituvchi teacher
үөрэнээччи üöreneečči өөреникчи öörenikči öğrenci,
talebe
o‘quvchi,
talaba
student
уһун uhun узун uzun uzun uzun long, tall
кулгаах kulgaax кулак kulak kulak quloq ear
сыл sïl чыл,
хар
čïl,
khar
yıl yil year jil ᠵᠢᠯ
киһи kihi кижи kiži kişi kishi human, man kümün ᠬᠥᠮᠦᠨ
суол suol орук oruk yol yo‘l road, way
асчыт asčït белеткээр beletkeer aşçı oshchi, oshpaz cook
тараах taraax дыргак dïrgak tarak taroq comb
орто orto орта orta orta o‘rta middle
күн ортото kün ortoto дүш, дүъш,
дүъште
düš, dǜš,
dǜšte
gün ortası kun o‘rtasi midday, noon
күл kül хүлүмзүрүүр khülümzürüür gülmek kulmoq to laugh; to smile
өл öl өлүр ölür ölmek o‘lmoq to die
ис is ижер ižer içmek ichmoq to drink
бил bil билир bilir bilmek bilmoq to know
көр kör көөр (көр-) köör (kör-) görmek ko‘rmoq to see qara ᠬᠠᠷᠠ
үөрэн üören өөренир öörenir öğrenmek o‘rganmoq to learn
үөрэт üöret өөредир ööredir öğretmek o‘rgatmoq to teach
ытыр ïtïr ызырар ïzïrar ısırmak tishlamoq to bite
хас xas казар kazar kazmak qozmoq,
qazmoq
to dig
тик tik даараар daaraar dikiş dikmek,
dikmek
tikmoq to sew
кэл kel келир kelir gelmek kelmoq to come
салаа salaa чылгаар čïlgaar yalamak yalamoq to lick
тараа taraa taramak taramoq to comb
биэр bier бээр beer vermek bermoq to give
бул bul тывар tïvar bulmak topmoq to find
диэ die дe-, дi- de-, di- demek demoq,
aytmoq
to say
киир kiir кирер kirer girmek kirmoq to enter
иһит ihit дыңнаар dïŋnaar işitmek eshitmoq to hear
ас as ажар ažar açmak ochmoq to open
тут tut тудар tudar tutmak tutmoq to hold
ый ïy ай ay ay oy moon
ыйытыы ïyïtïï айтырыг aytïrïg soru savol question
кыайыы kïayïï тиилелге tiilelge zafer g‘alaba victory

Talord[endre | endre wikiteksten]

Gammaltyrkisk Tyrkisk Usbekisk Tuvinsk Sakha Engelsk
bir bir bir bir biir one
eki iki ikki iyi ikki two
üç üç uch üş üs three
tört dört tŏrt dört tüört four
beş beş besh beş bies five
altı altı olti aldı alta six
yeti yedi yetti çedi sette seven
sekiz sekiz sakkiz ses aɣïs eight
tokuz dokuz tŏqqiz tos toɣus nine
on on ŏn on uon ten

Døme[endre | endre wikiteksten]

Artikkel 1 av Menneskerettsfråsegna:

Novgorodov sitt alphabet 1920–1929. (latinsk/IPA) зɔn barɯta beje sltatɯgar nna bɯra:bɯgar teŋ blan try:ller. kiniler

barɯ rk:n jd:q, sbasta:q blan try:ller, nna beje bejeleriger tɯlga ki:riniges bɯhɯ:lara dɔʃɔrdɔhu: tɯ:nna:q blqta:q.

Latinsk skrift 1929—1939. (Yañalif) Çon вarьta вeje suoltatьgar uonna вьraaвьgar teꞑ вuolan tɵryyller. Kiniler вarь ɵrkɵn ɵjdɵɵq, suoвastaaq вuolan tɵryyller, uonna вeje вejeleriger tьlga kiiriniges вьhььlara doƣordohuu tььnnaaq вuoluoqtaaq.
Modern kyrillisk, 1939-no Дьон барыта бэйэ суолтатыгар уонна быраабыгар тэҥ буолан төрүүллэр. Кинилэр бары өркөн өйдөөх, суобастаах буолан төрүүллэр, уонна бэйэ бэйэлэригэр тылга кииринигэс быһыылара доҕордоһуу тыыннаах буолуохтаах.
Romanisert J̌on barïta beye suoltatïgar uonna bïraabïgar teŋ buolan törüüller. Kiniler barï örkön öydööx, suobastaax buolan törüüller, uonna beye beyeleriger tïlga kiiriniges bïsïïlara doɣordohuu tïïnnax buoluoxtaax.
Engelsk All human beings are born free and equal in dignity and rights. They are endowed with reason and conscience and should act towards one another in a spirit of brotherhood.

Fotnotar[endre | endre wikiteksten]

  1. Normert namn på norsk, jf. Protokoll fra styremøte 24. februar 2021, sprakradet.no
  2. "Vserossijskaja perepis naselenija 2010" Arkivert 2013-03-15 ved Wayback Machine. - Folketeljinga i Russland 2010
  3. Robin Harris. 2012. Sitting "under the mouth": decline and revitalization in the Sakha epic tradition "Olonkho". Doctoral dissertation, University of Georgia.
  4. «People». Institute for Bible Translation, Russia/CIS. Henta 5. oktober 2016. 

Bibliografi[endre | endre wikiteksten]

  • Kirişçioğlu, M. Fatih (1999). Saha (Yakut) Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu. ISBN 975-16-0587-3. 
  • Krueger, John R. (1962). Yakut Manual. Bloomington: Indiana U Press. 

Bakgrunnsstoff[endre | endre wikiteksten]