Mål og vekt i Noreg

Alenstav montert på døra til Sørum kyrkje. Dette for å sikre at lengdemålet ikkje endra seg ved kjøp og sal.

Noreg innførte metrisk mål og vekt i 1875, då ein i lag med Sverige signerte Meterkonvensjonen. Sidan 1977 har Noreg hatt SI-systemet, det internasjonale einingssystemet som offisielt einingssystem.

Lengdemål

Dei gamle nordiske lengdemåla har gjerne grunnlaga sine i kroppsdelar og lett tilgjengelege lekamar eller definisjonar.

Dei eldste måla er typisk lengdemål henta frå ulike lekamsdelar. Dette var praktisk, sidan målet då alltid fanst der ein var. Frå den gamle nordiske kulturen kjenner ein til fleire slike mål, som gjerne blir kalla kroppsmål i eit samleomgrep. Til å byrje med har det nok vore liten skilnad mellom dei nordiske landa. Då nasjonsbygginga byrja utvikla det seg likevel skilnader etter kvart. Måla har difor variert i både tid og stad.

Gamle kroppsmål

• Armlengd, avstanden mellom skuldra og tuppen av langfingeren
• Fingerbredd, tverrmålet av langfingeren mælt ved rota av neglen
• Tomme, tverrmålet av tommelfingeren mælt ved rota av neglen
• Handsbreidd, tverrmålet av handflata mælt på tvers mellom tommelfinger og peikefinger
• Fot, avstanden mellom hælen og tuppen av stortåa
• Alen, avstanden mellom olbogen og tuppen av langfingeren
• Famn, avstanden mellom langfingrane på begge hender (det ein kunne famne rundt)
• Mannshøgd, høgda av ein vaksen mann
• Skritt, avstanden mellom føtene i eit skritt

Andre gamle lengdemål

• Dagsreise, avstanden ein kunne ro eller segle ein båt i løpet av ein dag
• Linje, ein strek teikna med ein spiss lekam (sverd, spydspiss eller liknande)
• Pilskot, avstanden ein kunne skyte ei pil med ein boge
• Rast, avstanden ein kunne gå før ein trong kvile
• Roskift, avstanden ein rodde ein båt før roarane trong kvile eller erstatning
• Steinkast, avstanden ein kunne kaste ein nevestor stein

Tabell over gamle norske eininga for lengd

Gamle norske lengdeeiningar

Forholdet mellom einingane (fra 1541)									Omrekning til SI-systemet - frå år
namn	teiknB	famn	alen	fot	kvart	tomme	linje	skruppel	1274C	1274D	1541E	1683F	1824G	1875H	1959J	eining
1 famn		1A	3	6	12	72	864	10368	1,422	1,659	1,8978	1,8882	1,8825	1,8822	1,8288	m
1 alen		1⁄3	1	2	4	24	288	3456	47,400	55,300	63,260	62,940	62,750	62,740	60,960	cm
1 fot	I	1⁄6	1⁄2	1	2	12	144	1728	-	-	31,630	31,470	31,375	31,370	30,480	cm
1 kvart		1⁄12	1⁄4	1⁄2	1	6	72	864	11,850	13,825	15,815	15,735	15,688	15,685	15,240	cm
1 tomme	II	1⁄72	1⁄24	1⁄12	1⁄6	1	12	144	2,633	2,633	2,636	2,623	2,615	2,614	2,540	cm
1 linje	III	1⁄864	1⁄288	1⁄144	1⁄72	1⁄12	1	12	2,194	2,194	2,197	2,185	2,179	2,178	2,117	mm
1 skruppel	IV	1⁄10368	1⁄3456	1⁄1728	1⁄864	1⁄144	1⁄12	1	0,183	0,183	0,183	0,182	0,182	0,182	0,176	mm
AGrøn bakgrunnsfarge viser eksakte verdiar. BSkrive: 5I 11II 7III 10IV uttalt: fem fot, elleve tommar, sju linjer og ti skruplar = 181,998 cm (int. tomme) CMagnus Lagabøtes landslov definerte ei Ckort alen og ei Dlang alen. Avsette ein den kortasteC tommelalna (=18II) på ei stikke, trengte stikka eit handtak, som naturleg vart ein handsbreidd (= 3II). Den lengsteD stikka vart då 21II. ESjællandsk alen vart tatt i bruk. FSystemet til Ole Rømer innført ved lov. GI samband med lausrivinga frå Danmark held ein på Ole Rømer-systemet, men måleiningane vart reviderte i lov av 28. juli 1824. HNoreg innførte SI-systemet. Loven innførte omrekningsreglar til det gamle systemet. JInternasjonal tomme definert etter SI-systemet. I Noreg vart einingane alen, kvart, tomme og famn brukt. Fot, linje og skruppel vart nesten ikkje brukt.

Sjå òg

• Uoffisielle måleiningar

Kjelder

• Denne artikkelen bygger på «Mål og vekt i Norge» frå Wikipedia på bokmål, den 15. november 2013.