Maja Melandsø

Maja Melandsø
Statsborgarskap	Noreg
Fødd	14. januar 1906 Trondheim
Død	2. desember 1981 (75 år) Trondheim
Yrke	arkitekt
Maja Melandsø på Commons

Maja Sofie Melandsø (14. januar 1906–2. desember 1981) var ein norsk arkitekt og malar. Ho var ein pioner på fleire måtar: Ho var ein av dei første kvinnelege arkitektane med fullført studium frå NTH då ho vart uteksaminert i 1931; ho vert rekna som den som innførte den funksjonalistiske arkitekturen i Trondheim – og ho var ein av dei første norske kvinnelege arkitektane med eigen praksis.

Maja Melandsø engasjerte seg både i sosial bustadsbygging og kulturminnevern. Som arkitekt hadde ho ein omfattande produksjon, men bortsett frå at ho som heilt nyutdanna vakte oppsikt med sitt djerve «funkis-bygg» i Trondheim, vart bygningane ho teikna sjeldan omtalt i arkitekturlitteraturen.

«	Jeg har tegnet hus, ikke byggverk. Hus til å arbeide i, hus til å bo i, etter evne. Om det gjaldt helsehus, herredshus, skole, forretningsgårder eller hus til å bo i, ble de til etter prinsippet at én kvm for meget er like galt som én kvm for lite. Husene ble store inni og små utenpå. Jeg har aldri anerkjent begrepet «fasade», alle tre dimensjoner er like viktige.	»
—Maja Melandsø

Oppvekst og studietid

Maja Melandsø var nummer elleve i ein søskenflokk på tolv. Mora var heimeverande, medan faren, Johan Melandsø, var handelsmann. Han etablerte eigen forretning i Trondheim, som grossist i jernvarer.

Maja ville opphavleg verta kunstnar. Etter at ho hadde teke examen artium på latinlinja ved Trondheim katedralskole i 1925, reiste ho til Paris og var elev av Per Krohg i perioden 1926–27. Hennar mor motsette seg kunstnarplana. Ho insisterte på at ei kvinne måtte ha ein «skikkeleg» utdanning og kunne forsørgja seg sjølv. Ho meinte at arkitektyrket ville vera eit godt val. «Vi treng kvinnelege arkitektar, mannfolk er så upraktiske».

Etter at Maja Melandsø hadde supplert examen artium med realfag og hatt bygningspraksis som murerlærling, byrja ho å studera ved Arkitektavdelinga på NTH hausten 1927, som einaste kvinne i sit kull. Ho hugsa seinare med glede gjennombrotet til funksjonalismen på denne tida, med ein ny estetikk som inspirerte både henne og medstudentane.

Arkitektstudentane tok sine tegnebrett og hovudlinjalar og gjekk til streik, som ein reaksjon på utvisningen av Tønnes Søyland. Melandsø nr. to frå høgre

Foto: Schrøder/TFM–SVB

Til då hadde undervisinga ved Arkitektavdelinga vore basert på Beaux-Arts-tradisjonen og klassiske ideal. No ville studentane ha ei undervising og eit studium som dei meinte var meir samfunnsmessig relevant. Ein av studentane, Tønnes Søyland, skreiv hausten 1930 eit innlegg i tidsskriftet Byggekunst, der han blant anna karakteriserte eit av faga som avleggs og leiinga til avdelinga som ansvarsløs. Søyland vart då utvist frå studiet i tre månadar.

Hans medstudenter, inklusive Melandsø, reagerte med ein spontan streik, som vart dekt både av studentavisa Under Dusken og avisene i byen. Streiken førde til diskusjon mellom studentar og lærarar, og etterkvart òg til eit nytt studieopplegg, som var meir i tråd med det studentane hadde etterlyst: meir samanheng mellom estetiske og tekniske fag, og meir samfunnsrelaterte oppgåver. Diplomoppgåvene frå denne tida viser ein sterk inspirasjon av funksjonalismen.

I studietida var ho ei kort tid assistent, «stud.ass.», for professor Sverre Pedersen. Han var òg hennes rettleiar under arbeidet med det avsluttande diplomarbeidet. Pedersen hadde stått bak planlegging og utforming av fleire større bustadsprosjekt i Trondheim, og tema for Melandsøs diplomprosjekt var å teikna eit bustadsområde. To teikningar av diplomoppgåva er publisert i DigitaltMuseum.

I diplomperioden vart ho med professor Pedersen og andre diplomstudentar på ekskursjon til Berlin for å studera moderne bustadsarkitektur. I Berlin pågikk då den store utstillinga «Deutsche Bauausstellung 1931». Bustadsavdelinga på utstillinga, «Wohnung unserer Zeit» (bustad for vår tid), var utforma av fleire av dei viktigaste representantane for den modernistiske arkitekturen, blant andre Ludwig Mies van der Rohe og Walter Gropius. Utstillinga gjorde inntrykk på den unge Maja Melandsø. Ho teikna sin diplomoppgåve medan ho var i Berlin, som ho sjølv skrev: «.. i skuggen av 'Interbau', fremtidsbyen som #den fremste arkitektane i tida hadde gått saman om å byggja». I Berlin møtte ho den unge tyskaren Eugen «Ingo» Kaul. Kaul var pressesjef for Berliner Ausstellungs- und Messa-Amt, som arrangerte byggja- og arkitekturutstillinga. Han skulle verta hennes ektemann to år seinare.

Då ho var ferdig utdanna arkitekt i 1931, var det som femte kvinne med fullført arkitekstudium frå NTH. Dei fire første var: Kirsten Sand (uteksaminert i 1915); Elsa E.G. Andersen (1917); Kirsten M. Røsberg (1919) og Ingeborg Tønnessen (1929).

Trondheims første «funkisbygg»

Melandsøgården i Fjordgata 25, Trondheim (1932)

Foto: Jensens

Melandsø teikna det som vert rekna som det første dømet på funksjonalistisk arkitektur i Trondheim. Same år som ho fullførte si utdanning ved NTH, brann hennar far sin forretning, Johan Melandsø & Co. i Trondheim, ned til grunnen. Det var ein to-etasjars trebygning i Fjordgata 25. Han gav si nyutdanna dotter i oppdrag å teikna ein ny forretningsgård på same stad. Det vart ein femetasjes betong- og murbygning, som enno ragar over dei låge trehusa i nabolaget.

Garden var teikna etter dei nye, modernistiske ideala. Den hadde butikkar i første etasje, og kontor i dei fire øvrige. Funksjonen til bygningen kom til uttrykk i dei store glasfelta til butikken – og kontoretasjane sine horisontale vindaugsband. Trappehuset og eit gjennomgåande glasfelt danna dei tydelege vertikale elementa. «Melandsøgården» stod ferdig i august 1932. Den vakte mykje merksemd. Den unge arkitekten vart blant anna intervjua i Dagbladet om sit verk, og journalisten meinte ho høyrde til dei meste ytterleggåande modernistane innan arkitektstanden.

Byantikvaren i Trondheim har oppført Melandsøgården på lista over bygningar som vert sett på som antikvarisk interessante/viktige. Den er òg ein av bygningane som er omtalt i Trondhjems Arkitekturguiden til arkitektsamskipnad for Trondheim: Arkitektur i 1000 år.

Via Oslo til Berlin

Dei-No-Fa-garden Arkitekt: O. Eindride Slaatto

Foto: GAD

I 1932, før Melandsøgården vart offisielt opna, flytta Melandsø til Oslo og arbeida eit års tid hos arkitekt O. Eindride Slaatto. Her fekk ho meir erfaring med funksjonalistiske idear og funksjonalistisk arkitektur i praksis. Slaatto var ein av tida si mest framgangsrike norske arkitektar. I 1933 fekk han Houens diplomet til fond for Dei-No-Fa-garden i Gata til prinsen i Oslo.

Hausten 1933 gifta Melandsø seg med Ingo Kaul, den unge tyskaren som hadde vore guide for nordmennene på diplomekskursjonen to år tidlegare, og flytta til Berlin med han. Gjennom sitt arbeid som pressesjef for Berliner Messa-Amt, kom Kaul i kontakt med fleire av Tysklands kjende arkitektar, blant anna Walter Gropius, grunnleggjaren av Bauhaus. Melandsø møtte òg enkelte av desse berømte funksjonalistene. Ho har sjølv fortalt om eit besøk heime hos Gropius.

Melandsø og mannen hennar fekk fem døtre i løpet av åtte år; fire av døtrene vart fødd medan dei budde i Berlin. Det var dermed ikkje aktuelt med eigen arkitektpraksis medan ho var i Tyskland, men i 1936 teikna ho eit klubbhus for Norsk roklub i Berlin. Klubbhuset stod ferdig året etter. Huset har i dag fått eit tilbygg, men ein kan enno sjå det opphavlege trehuset, med liggjande panel og saltak; ein enkel bygning med eit uttrykk påverka av norsk byggeskikk og ein knapp funksjonalisme.

Attende i Noreg

Bustader for Kristiansund Bustadsbyggelag (1949)

Foto: T. Carlsen

Skisse av slagghaugane ved Røros.

M. Melandsø (1981)

I 1939 var ekteparet Melandsø/Kaul i Noreg for å døypa dotter nummer fire, då Tyskland invaderte Polen og andre verdskrig braut ut. Dei tre andre døtrene vart henta frå Berlin, og familien busette seg i Trondheim. Frå då av og i mange år framover hadde Melandsø og familien store problem som følgje av at ho var gift med ein tysk mann. Dette førde til at ho i 1946 måtte ta ut skilsmisse, for å få attende sitt norske statsborgarskap og dermed til opphalds- og arbeidsløyve i Noreg.

Kaul vart sendt ut av landet i 1947, og Melandsø var åleine om å forsørgja seg sjølv og dei fem døtrene. Dei flytta til Kristiansund, som nærast var rasert av det tyske luftangrepet i april 1940 og hadde stort behov for arkitektar under gjenoppbyggingen. I Kristiansund var ho først tilsett hos arkitekt Austigard i rundt eitt år. Deretter hadde ho eigen praksis i nesten ti år og fekk fleire større oppdrag, og var ein av dei som sette sitt preg på Kristiansund sentrum, gjenreisningsbyen. Ho var, ifølgje Findal, den første kvinnelege arkitekten som arbeidde frå hjemmekontor. I Kristiansund teikna ho blant anna det såkalte Løvoldbygget, med Svaneapoteket; eigen bustad med kontor – og ein større leigegard for Kristiansund Bustadsbyggelag.

I 1956 flytta Melandsø og døtrene igjen til Trøndelag. Ho fekk tilbake Haugmarka, heimen i Malvik som Direktoratet for fiendtlig eigedom hadde konfiskert, og byrja å arbeida hos Fylkesarkitekten i Sør-Trøndelag. Her fekk ho ein variert praksis. Ho teikna både herredshus, aldersheim, helsehus, skule og bustadar.

I perioden 1961–1963 budde og arbeidde ho i Sverige, blant anna hos arkitekt Karl W. Ottesen. Deretter etablerte ho eigen praksis i Trondheim. Ho hadde alltid vore oppteken av å utforma gode og rimelege bustader. Like etter krigen hadde ho til og med utvikla eit typehus, «Maja-huset», men dette vart aldri sett i produksjon. Frå 1960-årane og framover teikna ho òg fleire bustader, i tillegg til andre bygningstypar.

Ho engasjerte seg i kulturminnevern, både når det gjaldt bevaring av slagghaugane og Småsetran ved Røros, og områr av Malvik, der ho budde store delar av sitt vaksne liv. Ho var eit engasjert menneske og skreiv fleire artiklar og debattinnlegg, både i Arkitektnytt og dagsaviser, ofte med eigne illustrasjonar.

Maja Melandsø arbeidde som arkitekt i 50 år. Ho var heile livet oppteken av funksjonalistisk arkitektur, men teikna på premissane til brukarane; «hus til å arbeida i, hus til å bu i».

Teikningsarkivet etter Melandsø er donert til Nasjonalmuseet for kunst, arkitektur og design, Arkitektursamlinga.

Utvalde arbeid

Det grå bygget er Løvoldbygget i Kristiansund, oppført i 1950

Foto: T. Carlsen

• Melandsøgården, Trondheim, 1931–1932
• Klubbhus for Den norske roklubben, Berlin, 1936–1937
• Løvoldbygget med Svaneapoteket, Kristiansund, 1950
• Bustader for Kristiansund Boligbyggelag, 1949
• Maskinistbustader i Rissa for S-Tr.lag E-verk, 1957–1958
• Bjugn herredshus, 1958–1959
• Distriktslegebustad, Støren, 1958–1959
• Jøssund aldersheim (andre byggetrinn), Bjugn, 1959–1960
• Hitra helsehus, Fillan, 1959–1960
• Strand skule, Hitra, 1960–1961
• Einebustad for G. Stahl, Lysøysund, 1981
• Einebustad for Israelsson, Ranheim, 1981

Kunstnar og designar

Melandsø var ein begava teiknar. I studietida på NTH leverte ho fleire karikaturar av professorar og medstudentar til Under Dusken. For denne innsatsen vart ho, som første kvinne, tildelt utmerkinga «Under Duskens penn». Ho teikna karikaturar og illustrasjonar òg seinare i livet. Medan ho arbeidde hos Slaatto, hadde ho ein bijobb som teiknar i Dagbladet. Her illustrerte ho blant anna teatermeldingar.

I 1932 debuterte ho som målar på «Bildende kunstnerinners utstilling», som vart arrangert av Blomqvist kunsthandel i Oslo. Denne utstillinga av arbeida til 88 kvinnelege kunstnarar fekk mykje omtale i pressen. Ho fann tid til å måla etter at ho byrja sitt virke som privatpraktiserande arkitekt, men deltok ikkje på fleire utstillingar.

Ho fekk òg utsmykningsoppdrag medan ho arbeidde som arkitekt. Eit av dei større var i det nye tinghuset Slaatto teikna i Ål i Hallingdal i 1933. I rettssalen målte ho ein stor billedfrise som gjekk rundt dei fire veggane til salen, øvst mot himlingen. Frisen framstelte utviklinga av norsk lov og rett gjennom tidene. Rettssalen er i dag gjort om til mindre lokale, men frisen er halde på. I kommunestyresalen målte ho og Slaatto saman ein frise med naturmotiv og enkelte historiske element.

I 1950 fekk ho utgjeve boka Sort og kvitt i ekteskapet, med hennes eigna tildels krassa karikaturar av relasjonar mellom kvinner og menn, i til arbeids- og familiesituasjonar.

Maja Melandsø var kreativ på mange område. Ho vov blant anna billedvev og laga sølvsmykke.

• Utsnitt frå frisene i tingstugu i Ål
• 
  Frå rettssalen
  Kunstnar: Melandsø
• 
  Frå rettssalen
  Kunstnar: Melandsø
• 
  Frå kommunestyresalen
  Kunstnar: Melandsø/Slaatto
• 
  Frå kommunestyresalen
  Kunstnar: Melandsø/Slaatto

Kjelder

• Denne artikkelen bygger på «Maja Melandsø» frå Wikipedia på bokmål, den 10. november 2021.

Litteratur

«Stakkar, hun er begavet», teikna av Maja Melandsø. Den eldste versjonen er datert 1950

• Ari (psevd.) (1981) «– Ikkje øydelegg Småsetran!». I: Retten til arbeidet, 02.09 .81
• Findal, Wenche (2004) Mangfaldet til mindretalet : kvinner i norsk arkitekturhistorie. Oslo, Abstrakt forlag. ISBN 82-7935-70-5
• Irgens, Paul (1982) «Maja Melandsø 1906–1982» (nekrolog) I: BIT, nr. 3, 1982, s. 21–23. Trondheim, Trondhjems Arkitektsamskipnad
• Kaul, Hjørdis (2011) Maja Melandsøs livsløp (mangfoldiggjort. Eit eks. finne sin i Nasjonalmuseet for kunst, arkitektur og design, Arkitektursamlinga)
• Melandsø, Maja (1980) «Maja Melandsø». I: Byggekunst, vol. 62, nr 8, s. 341
• Melandsø, Maja (1983) «Bustadsfelt eller antikvariske verdiar». I: Retten til arbeidet, 28.08 .83
• Seip, Elisabeth (1983) «Melandsø, Marie Sofie». I: Norsk kunstnarleksikon, b. 2. Oslo, Universitetsforlaget. ISBN 82-00-06535-9
• Stang, Kaare (2010) «Maja Melandsø – funkis-arkitekt og vernesakskvinne». I: Alle tider #seg, 2010, nr. 1, s. 14–17 Les i fulltekst Arkivert 2017-10-22 ved Wayback Machine.
• Aarønæs, Lars (2007) «Itj no småpiarbei». I: Norsk funkis, s. 81–83. Oslo, Stenersen. ISBN 978-82-7201-435-2

Bakgrunnsstoff

• Maja Melandsø ved The Internet Movie Database (IMDb)