Nordsamisk morfologi

Nordsamisk morfologi, eller bøyingsverket i nordsamisk skil seg typologisk sett frå bøyingsverket i dei andre uralske språka. Der hovudtentensen er at dei uralske språka er agglutinerande, er nordsamisk på mange måtar meir lik flekterande språk.

Morfologiske prosessar

Den viktigaste morfologiske prosessen for nordsamisk er suffiksering (t.d. johka "elv", som er johkan i essiv). Samanlikna med andre uralske språk står likevel ein del andre morfologiske prosessar sterkt: stadieveksling, der rotkonsonanten vekslar mellom ulike bøyingsformer (som t.d. johka "elv" (nominativ - joga "elvas" (dvs. "elv" i genitiv)).

Ordklassar

Nordsamisk har tre opne ordklassar, substantiv, adjektiv og verb, og ein del lukka ordklasser. Ordklassene kan også delast inn etter om dei har bøying eller ikkje

1. Ord med bøying
   1. Substantiv blir bøygde i kasus og numerus (singularis og pluralis) men ikkje i grad, og som kan få possessivsuffiks etter seg.
   2. Adjektiv blir bøygde i grad og i kasus, og som har ei eiga attributtform som blir brukt når det står framfor eit substantiv.
   3. Verb blir bøygde i tempus.
   4. Pronomen blir bøygde i kasus, numerus (singularis, dualis og pluralis), men til skilnad frå norsk, ikkje i genus (son betyr både «han» og «ho»).
   5. Determinativar kan modifisere substantiv, dei har delvis kongruens med substantivet dei står til.
   6. Kvantorar er talord og ein den andre ord, dei blir bøygde som substantiv men skil seg frå dei syntaktisk
2. Ord utan bøying
   1. Adposisjonar står før (preposisjonar) eller etter (postposisjonar) substantivfraser.
   2. Subjunksjonar innleiar leddsetningar.
   3. Konjunksjonar som t.d. ja «og».
   4. Interjeksjonar som t.d. hui, vuoi.

Substantiv

Kasus, numerus

Nordsamiske substantiv blir bøygde i seks kasus og to numerus. Substantiva kan delast opp i tre stammeklasser, likestava, ulikestava og kontrakte stammar. Her er bøyinga vist for det likestava ordet mánná ("barn"), det ulikesatava beana "hund" og det kontrakte boazu "rein".

	eintal	fleirtal	eintal	fleirtal	eintal	fleirtal
Nominativ	mánná	mánát	beana	beatnagat	boazu	bohccot
Genitiv	máná	mánáid	beatnaga	beatnagiid	bohcco	bohccuid
Lokativ	mánás	mánáin	beatnagis	beatnagiin	bohccos	bohccuin
Komitativ	mánáin	mánáiguin	beatnagain	beatnagiiguin	bohccuin	boahccuiguin
Illativ	mánnái	mánnáide	beatnagii	beatnagiidda	bohccui	bohccuide
Essiv	mánnán		beanan		boazun

Fleire døme for dei tre klassene blir vist i tabellen nedanfor. Likestava nomen: guolli 'fisk', beaivvádat 'solskin'; Ulikestava nomen: duottar 'fjell', kontrakte nomen: geavŋŋis 'foss'.

Kasus	Singular				Plural
Nom.	guolli	beaivvádat	duottar	geavŋŋis	guolit	beaivvádagat	duoddarat	geavgŋát
Gen. / Akk.	guoli	beaivvádaga	duoddara	geavgŋá	guliid	beaivvádagaid	duoddariid	geavgŋáid
Lok.	guolis	beaivvádagas	duoddaris	geavgŋás	guliin	beaivvádagain	duoddariin	geavgŋáin
Ill.	gullái	beaivvádahkii	duoddarii	geavgŋái	guliide	beaivvádagaide	duoddariidda	geavgŋáide
Kom.	guliin	beaivvádagain	duoddariin	geavgŋáin	guliiguin	beaivvádagaiguin	duoddariiguin	geavgŋáiguin
Ess.	guollin	beaivvádahkan	duottarin	geavŋŋisin	guollin	beaivvádahkan	duottarin	geavŋŋisin

Merk at essiv ikkje skil mellom eintal og fleirta. Det er også ein systematisk homonymi mellom komitativ eintal og lokativ fleirtal.

Possessivsuffiks

I tillegg til å bli bøygd i kasus blir substantiv i nordsamisk også bøygde i numerus og person etter eigaren i eigarkonstruksjonar. Der t.d. guossi er "gjest" er guossán, guossá "min gjest, din gjest", osb. I tillegg til eintal og fleirtal er det også mogleg å uttrykke total guossáme "gjesten til oss to".

Kasus	Person	Singular	Dual	Plural
Nom. Sg.	1. 2. 3.	guos'sán guos'sát guos'sis	guos'sáme guos'sáde guos'siska	guos'sámet guos'sádet guos'siset
Gen. / Akk. Sg.	1. 2. 3.	guos'sán guos'sát guossis	guos'sáme guos'sáde guossiska	guos'sámet guos'sádet guossiset
Lok. Sg.	1. 2. 3.	guossistan guossistat guossistis	guossisteame guossisteatte guossisteaskka	guossisteamet guossisteattet guossisteaset
Ill. Sg.	1. 2. 3.	guos'sásan guos'sásat guos'sásis	guos'sáseame guos'sáseatte guos'sáseaskka	guos'sáseamet guos'sáseattet guos'sáseaset
Kom. Sg.	1. 2. 3.	gussiinan gussiinat gussiinis	gussiineame gussiineatte gussiineaskka	gussiineamet gussiineattet gussiineaset
Ess.	1. 2. 3.	guos'sinan guos'sinat guos'sinis	guos'sineame guos'sineatte guos'sineaskka	guos'sineamet guos'sineattet guos'sineaset
Gen. / Akk. Pl.	1. 2. 3.	gussiidan gussiidat gussiidis	gussiideame gussiideatte gussiideaskka	gussiideamet gussiideattet gussiideaset
Lok. Pl.	1. 2. 3.	gussiinan gussiinat gussiinis	gussiineame gussiineatte gussiineaskka	gussiineamet gussiineattet gussiineaset
Ill. Pl.	1. 2. 3.	gussiidasan gussiidasat gussiidasas	gussiidasame gussiidasade gussiidasaska	gussiidasamet gussiidasadet gussiidasaset
Kom. Pl.	1. 2. 3.	gussiidanguin gussiidatguin gussiidisguin	gussiideameguin gussiideatteguin gussiideaskkaguin	gussiideametguin gussiideattetguin gussiideasetguin

Pronomen

Personlege pronomen blir bøygde i tre numerus: singularis, dualis og pluralis. Jf. formene i nominativ og genitiv:

	Nominativ	Norsk	Genitiv	Norsk
1p. sing.	mun	eg	mu	min, mi, mitt, mine, meg
2p. sing.	don	du	du	din, di, ditt, dine, deg
3p. sing.	son	han/ho	su	hans/hennar, han/henne
1p. d.	moai	vi (to)	munno	vår, vårt, oss (to)
2p. d.	doai	dokker (to)	dudno	dokker, dykkar (to)
3p. d.	soai	dei (to)	sudno	deira, dei (to)
1p. pl.	mii	vi	min	vår, vårt, oss
2p. pl.	dii	dokker	din	dokker, dykkar
3p. pl.	sii	dei	sin	deira, dei

Denne tabellen viser bøyinga av det personlege pronomenet son ("han/ho"):

	sg.	du.	pl.
Nominativ	son	soai	sii
Genitiv	su	sudno	sin
Lokativ	sus	sudnos	sis
Illativ	sutnje	sudnuide	sidjiide
Komitativ	suinna	sudnuin	singuin
Essiv	sunin	sudnon	sinin

Verb

Som substantiva skil også verba mellom likestava, ulikestava og kontrakte stammar. Verba blir bøygde i tempus, numerus, person.

Tempussystemet er som det norske, med leat "å vere" som hjelpeverb der norsk bruker å ha. Likestava verb, som boahtit, har infinitiv på -it, -ut, -at. Dei har stadieveksling (her: sterkt stadium -ht- og svakt stadum -đ-) og diftongforenkling foran suffiks på -ii-.

	preeens	preteritum	perfektum	pluskvamperfektum
1. pers. sg.	boađán	bohten	lean boahtán	ledjen boahtán
2. pers. sg.	boađát	bohtet	leat boahtán	ledjet boahtán
3. pers. sg.	boahtá	bođii	lea boahtán	lei boahtán
1. pers. du.	bohte	bođiime	letne boahtán	leimme boahtán
2. pers. du.	boahtibeahtti	bođiide	leahppi boahtán	leidde boahtán
3. pers. du.	boahtiba	bođiiga	leaba boahtán	leigga boahtán
1. pers. pl.	boahtit	bođiimet	leat boahtán	leimmet boahtán
2. pers. pl.	boahtibehtet	bođiidet	lehpet boahtán	leiddet boahtán
3. pers. pl.	bohtet	bohte	leat boahtán	ledje boahtán

Ulikestava verb er ofte avleidde av andre verb. Dei har tre stavingar i infinitiv, og sluttar alltid på -it. Dei har verken stadieveksling eller diftongforenkling. Jf. viežžalit.

	presens	preteritum	perfektum	pluskvamperfektum
1. pers. sg.	viežžalan	viežžalin	lean viežžalan	ledjen viežžalan
2. pers. sg.	viezzalat	viežžalit	leat viežžalan	ledjet viežžalan
3. pers. sg.	viežžala	viežžalii	lea viežžalan	lei viežžalan
1. pers. du.	viežžaletne	viežžaleimme	letne viežžalan	leimme viežžalan
2. pers. du.	viežžabeahtti	viežžaleidde	leahppi viežžalan	leidde viežžalan
3. pers. du.	viežžaba	viežžaleigga	leaba viežžalan	leigga viežžalan
1. pers. pl.	viežžalit	viežžaleimmet	leat viežžalan	leimmet viežžalan
2. pers. pl.	viežžalehpet	viežžaleiddet	lehpet viežžalan	leiddet viežžalan
3. pers. pl.	viežžalit	viežžaledje	leat viežžalan	ledje viežžalan

Kontrakte verb har tostava infinitiv, men sluttar på -et, -ot, -át. Dei har ikkje stadieveksling, og har lange former i presens 3.pl. Nye lånord får infinitiv på -et og hamnar i denne klassen. Her dømet čilget "forklare" i indikativ.

	presens	preteritum	perfektum	pluskvamperfektum
1. pers. sg.	čilgen	čilgejin	lean čilgen	ledjen čilgen
2. pers. sg.	čilget	čilgejit	leat čilgen	ledjet čilgen
3. pers. sg.	čilge	čilgii	lea čilgen	lei čilgen
1. pers. du.	čilgejetne	čilgiime	letne čilgen	leimme čilgen
2. pers. du.	čilgebeahtti	čilgiide	leahppi čilgen	leidde čilgen
3. pers. du.	čilgeba	čilgiiga	leaba čilgen	leigga čilgen
1. pers. du.	čilget	čilgiimet	leat čilgen	lemmet čilgen
2. pers. pl.	čilgebehtet	čilgiidet	lehpet čilgen	leiddet čilgen
3. pers. pl.	čilgejit	čilgejedje	leat čilgen	ledje čilgen

Nektingsverbet

Som i andre samiske og austersjøfinske språk blir negasjon i nordsamisk uttrykt ved eit verb, ii "ikkje". Verbet blir bøygt i modus (indikativ, imperativ, optativ), grammatisk person (1., 2., 3.) og numerus (singularis, dualis, pluralis):

		Ind. pres.				Imperativ				Optativ				Supinum?
		sg.	du.	pl.		sg.	du.	pl.		sg.	du.	pl.		sg.	du.	pl.
1:a p.		in	ean	eat		-	-	-		allom	allu	allot		aman	amame	amamet
2:a p.		it	eahppi	ehpet		ale	alli	allet		ale	alli	allet		amat	amade	amadet
3:e p		ii	eaba	eai		-	-	-		allos	alloska	alloset		amas	amaska	amaset

Til skilnad frå lule- og sørsamisk blir negasjonsverbet i nordsamisk ikkje bøygt i tempus.

Litteratur

• Nickel, Klaus Peter (1990). Samisk grammatikk. Oslo: Universitetsforlaget.