Samisk lydhistorie

Samisk lydhistorie er historia til lydovergangane frå det finsk-samiske urspråket til dagens moderne samiske språk, ei historie som strekker seg over 2000 år. Oversynet skil mellom vokalar i første stavinga, vokalar i andre stavinga, og konsonantar, og tar for seg utviklinga fram til nord- og sørsamisk, med sideblikk til finsk. Metoden for å kome fram til dei ulike språkstega er samanliknande historisk språkforsking, slik det kjem fram basert på lydmønstra i lånord og felles arveord. Sentralt for rekonstruksjonen er ikkje å finne like ord i dei ulike språka, men ord som skil seg frå kvarandre på ein systematisk måte.

Framstillinga som følgjer bygger på ein 150 år lang tradisjon med komparativ samisk og finsk språkforsking.

Lydsystemet

Vokalane i første staving

For meir om dette emnet, sjå Samisk språkhistorie.

Det er mogleg å rekonstruere dette vokalsystemet for ur-finsk-samisk (her og i resten av artikkelen blir dei rekonstruerte formene presentert med det finsk-ugriske lydalfabetet):

	Korte vokalar				Lange vokalar
Høg	i	ü	u		ī	ū
Mid	e		o		ē	ō
Låg	ä		a

Vokalsystemet i finsk har endra seg relativt lite, samanlikna med utgangspunktet

	Vokalar				Diftongerte lange vok.
Høg	i	ü	u		ie	yö	uo
Mid	e	ö	o
Låg	ä		a

Nordsamisk, på si side, har fått eit femvokalsystem (eit seksvokalsystem, med fremre /á/ i nokre dialektar), og fleire diftongar.

	Vokalar			Diftongerte lange vok.
Høg	i	u		ie	uo
Mid	e	o		ea	oa
Låg	a

Vokalane i andre staving

For ur-finsk-samisk kan vi rekonstruere vokalsystemet for andre stavinga i ordet:

	Vokalar
Mid	e	o
Låg	ä	a

Systemet går så gjennom fire ulike fasar i utviklinga fram til moderne samiske språk, ein prosess som har vorte referert til som "den store samiske vokalendringa", ein prosess som har påverka alle dei samiske vokalane:

1. Kvalitative endringar
   1. *ä og *a fell saman til *ȧ
   2. *o blir opna til *ᴒ
   3. e blir lukka til *ḙ
2. Kvantitative endringar
   1. Korte vokalar blir lange
3. Kvalitative endringar
   1. Velarisering av *ḙ til *ḙ̮
   2. Fronting: lang vokal *ȧ til *ē
4. Kvalitative og kvantitative endringar
   1. *ḙ̮ blir opna til *e̮

Resultatet blir dette systemet:

	Korte		Lange
Høg	i	u	ē	ᴖˉ
Låg	e̬		ȧˉ

Den lange *ē blir deretter til i i nordsamisk og ie i sørsamisk.

Konsonantane

For det finsk-samiske urspråket kan vi rekonstruere dette konsonantsystemet.

Lab	Alv	Pal	Retr	Vel
p	t			k
		ć	č
	s	ś	š
	δ	δ´
v				j
m	n	ń		ŋ
	l	l´
	r

Moderne samisk har eit konsonantsystem som skil seg lite frå utgangspunktet:

Lab	Alv	Pal	Retr	Vel	Far
p	t			k
	c		č
	s		š		h
	ϑ/δ
v				j
m	n	ń		ŋ
	l	l´
	r

Moderne finsk, på si side, har gått gjennom fleire endringar, og har mista både palatale og retroflekse konsonantar:

Lab	Alv	Pal	Retr	Vel	Far
p	t/d			k
	s				h
v				j
m	n			ŋ
	l
	r

Endringar i vokalsystemet

Frå høge korte vokalar, i urspråket «samisk-finsk»

Ur-finsk-samisk kort /u/ har vorte til /o/ (dvs. ein kort å-lyd) i samisk:

finsk	nordsamisk	sørsamisk	urfinsksamisk	tyding (fi)
purra	borrat	bårredh	*pure-	ete, bite
tuli	dolla	dålle	*tule-	eld
ulko-	olgo-	ålko-	*ulko-	ute-
purje	borjjas	-	*purješ	segl
putki	boska	batske	*puč̣ke	røyr
puhua	bossut	båssudh	*pušo-	snakke
tuntea	dovdat	dobtedh	*tumte-	kjenne
kutea	gođđat	gårrodh	*kuδe	gyte
lukea	lohkat	låhkedh	*luke-	lese, rekne
usko	osku	-	*usko-	tru
kusi	gožža	-	*kunśe	piss

I eldre finske lånord i samisk ser vi same vokalendringa: kumma < gopmi «under, spøkjelse», kuitenkin < goitge «likevel», kuva < govva «bilete», mutka < mohkki «sving», murhe < moraš «sorg». I yngre lån er det ikkje ei slik vokalendring, her tilsvarer finsk /u/ samisk /u/: kunnia > gudni «ære», kuru > gurra «søle», muistaa > muitit «hugse», mutta > muhto «men», runko > ruŋku «stamme», surkea > surgat «ynkeleg», uhata > uhkidit «truge».

Ur-finsk-samisk kort /i/ har vorte til /a/ i nordsamisk:

finsk	nordsamisk	sørsamisk	urfinsksamisk	tyding
nimi	namma	nomme	*nime	namn
silmä	čalbmi	tjelmie	*śilmɑ̈	auge
ilma	albmi	elmie	*ilmɑ	luft, himmel
pilvi	balva	balve	*pilve	sky
ikä	jahki	jahke	*ikɑ̈	alder, år
pistää	bastit	bestedh	*pis-tɑ̈-	stikke
kire-	garas	garre	*kiri-	stram, hard
kiro	garru	garre	*kirɑ	hard
liki	lahka	lïhke	*liki	nær
miniä	mannji	mænnja	*mińɑ̈	svigerdotter
rinta	raddi	räddie	*rintɑ	bryst
viti	vahca	-	*viče

I gamle lånord frå finsk til samisk har vi den same lydovergangen: hinta > haddi «pris», silta > šaldi «bru», viha > vašši «hat».

I nyare lånord tilsvarer finsk /i/ samisk /i/: pila > billi «spøk», pistää > bistit «stikke», tila > dilli «tilstand», kirja > girji «bok», kirkko > girku «kyrkje», hirmu > hirbma «ofseleg», ilma > ilbmi «luft», ihme > imaš «under, rar», itää > ihtit «spire», niska > niski «nakke», risti > rista «kross», sitkeä > siŧkat «seig».

Ur-finsk-samisk kort /y/ har vorte urunda og gått gjennom same utvikling som /i/:

finsk	nordsamisk	sørsamisk	urfinsksamisk	tyding
kynsi	gazza	gadtse	*künče	negl, klo
yskä	aski	eskie	*üskɑ	hoste, bryst
ydin	ađa	jïrreme	*üδem	kjerne
pyrkiä	bargat	bargedh		streve etter
syksy	čakča	tjaktje	*śükśi	haust
syli	salla	sïlle	*süli	fang

I gamle lånord har vi same lydovergang syntyä > šaddat «bli». Samisk har ikkje /y/, så i nyare finske lånord blir finsk /y/ til samisk /i/:

pysyä > bissut «forbli», kypsyä > giksat «bli mogen», hylätä > hilgut «forkaste», ymmärtää > ipmirdit "forstå.

Samanfatningsvis kan ein seie at dei høge vokalane har vorte låge vokalar, høg bakre runda /u/ har vorte midtre runda /o/, mens høg fremre urunda /i, (y)/ har vorte låg urunda /a/.

Frå midtre korte vokalar (i urspråket «samisk-finsk»)

Utviklinga av midtre ur-samisk-finske vokalar skil seg frå den for dei høge vokalane ved at den er avhengig av vokalkvaliteten i andre stavinga.

finsk	nordsamisk	sørsamisk	urfinsksamisk	tyding
mennä	mannat	mïnnedh, mænna	*mene-	gå
lehti	lasta	laste	*lešte	blad
veri	varra	vïrre	*vere	blod
pelätä	ballat	bïlledh, bælla	*pele-	frykte
pestä	bassat	bïssedh, bæssa	*pese	vaske
tehdä	dahkat	darjodh	*teke-	gjere
vene	fanas	vïnhtse	*veneš	båt
keski	gaska	gaskoeh	*keske	midt
elää	eallit	jieledh	*elɑ̈-	leve
mela	mealli	-	*melɑ	åre, finne
keino	geaidnu	-	*kejno	veg, måte
petaja	beahci	bietsie	*pečɑ̈	furu
kesä	geassi	giesie	*kesɑ̈	sommar
kertaa	geardi	gierdie	*kertɑ	gong
neljä	njeallje	nieljie	*ńeljɑ̈	fire

Ur-finsk-samisk *e blir i nordsamisk til a i ord som hadde fremre vokal *e i andre stavinga, men til ea i ord som hadde bakre vokal *a, *ᴖ i andre stavinga.

I eldre lånord blir *e til ea, uavhengig av vokalen i andre stavinga: terve > dearvvas «sunn», meri > mearra «hav», kerjetä > geargat «rekke, nå», henki > heagga «ande», heittää > heaitit «kaste, slutte», leski > leaska «enkje», neuvo > neavvu «råd», selkä > sealgi «rygg».

finsk	nordsamisk	sørsamisk	urfinsksamisk	tyding
koski	guoika	guojke	*kośke	stryk
lohi	luossa	loese	*loše	laks
onki	vuogga	håagke	*oŋke	fiskekrok
soida	čuodjat	tjuojedh	*śoje-	ringe
solmu	čuolbma	tjuolme	*śolme	knute
tohtia	duostat	duostedh	*tošte-	våge
tosi	duohta	-	*tote	sann
koskea	guoskat		*koske	røre
sormi	suorbma	soerme	*sorme	finger
kota	goahti	gåetie	*kota	telt, hytte
oksa	oaksi	åeksie	*oksa	grein
torua	doarrut	dåarodh	*toro-	slåst
kotka	goaskin		*kočka	ørn
loma	loapmi	loåmie	*loma	opning
noita	noaidi	noejtie	*nojta	heks, trollmann
oiva	oaivi	åejjie	*ojva	hovud
olka	oalgi	åelkie	*olka	skulder
torjua	doarjut	dåarjodh	*torjo-	hindre

Ur-finsk-samisk *o blir til uo i ord som hadde fremre vokal *e i andre stavinga, men til oa i ord som hadde bakre vokal *a, *ᴖ i andre stavinga.

I eldre lånord blir *o til oa, uavhengig av vokalen i andre stavinga: pohja > boaššu «botn», toimi > doaibma «handling», hoppu > hoahppu «travelheit», loppu > loahppu «slutt», oppia > oappat «lære», osa > oassi «del», sopia > soahppat «høve».

Frå korte låge vokalar

Utviklinga av ur-finsk-samisk *ä er også avhengig av vokalen i neste staving.

finsk	nordsamisk	sørsamisk	urfinsksamisk	tyding
käsi	giehta	gïete	*käte	hand
käki	giehka	gïeke	*käke	gauk
jää	jiekŋa	jïenge	*jɑ̈ŋe	is
pälvi	bievla	bïevle	*pɑ̈lve	barmark
kärsiä	gierdat		*kɑ̈rte-	å li
väki	viehka		*wɑ̈ke	folk; ganske mykje
äimä	áibmi	aejmie	*ɑ̈jmɑ̈	nål
järvi	jávri	jaevrie	*jɑ̈rvɑ̈	innsjø
väylä	fávli	vaevlie	*vɑ̈vlɑ̈	(skips)lei
lämsä	lávži	laebtjie	*lɑ̈mśɑ̈	reim, lasso
häme	sápmi	saemie	*šɑ̈mɑ̈	Tavastland, Sameland
sappi	sáhppi	saehpie	*sɑ̈ppɑ̈	galle
päivi	beaivi	biejjie	*pɑ̈jvɑ̈	dag, sol
nälkä	nealgi	nielkie	*nɑ̈lkɑ̈	svolt

Der vokalen i andre stavinga var *e vart *ä til ie, mens *ä foran *ä i andre stavinga vart til á. Nokre einskildord (som beaivi, nealgi fekk rotvokal ea trass i at vokalen i andre stavinga var *ä.

Ur-finsk-samisk *a skil seg frå *ä ved at den alltid blir til uo, uavhengig av vokalen i andre staving.

finsk	nordsamisk	sørsamisk	urfinsksamisk	tyding
kala	guolli	guelie	*kɑlɑ	fisk
pato	buođđu	boerove	*paδo	dam
palaa	buollit	bueledh	*pɑlɑ	brenne
para-	buorre	buerie	*pɑrɑ-	god
seisoa	čuožžut	tjåadtjodh	*śɑnśɑ-	stå
sata	čuohti	tjuatede	*śɑtɑ	hundre
tanner	duottar	doedtere	*tɑnter	fjell, vidde
kantaa	guoddit	guedtedh	*kɑntɑ-	bere
kaimaa	guoibmi	guejmie	*kɑjmɑ	namnebror, kamerat
jalka	juolgi	juelkie	*jɑlka	fot
marja	muorji	muerjie	*mɑrjɑ	ber
rauta	ruovdi	ruevtie	*rɑvtɑ	jarn
heinä	suoidni	suejnie	*šɑjnɑ	høy
halla	suoldni	suelnie	*šɑlnɑ	frost, tåke
ajaa	vuodjit	vuejedh	*ɑjɑ-	køyre
valka-	vuolgit	vuelkedh	*vɑlkɑ-	dra

Frå lange høge vokalar

Ur-finsk-samisk lang *i og *u blir kort i og u i samisk.

finsk	nordsamisk	urfinsksamisk	tyding
viisi	vihtta	*vīte	fem
piiri	birra	*pīre	ring, om
kiinteä	gitta		fast
(szén)	čitna	śīne	kol
kuulla	gullat	*kūle-	høyre
juoda	juhkat	*jūke-	drikke
muu+mpi	nubbi	*mūmpa	annan
kuullella	guldalit	*kūle-	høyre på
kuusi	guhtta	*kūte	seks
soutaa	suhkat	*sūke	ro

Frå lange midtre vokalar

Ur-finsk-samiske midtre vokalar blir diftongert i både samisk og finsk, *ē til ie, og *ō til uo. Merk at t.d. estisk ikkje har gått gjennom den same overgangen, her heiter det keel, leem, meel, noor, soon.

finsk	nordsamisk	sørsamisk	urfinsksamisk	tyding
kieli	giella	gïele	*kēle	språk
liemi	liepma	lïeme	*lēme	(kjøtt)kraft
mieli	miella	mïele	*mēle	sinn
nɛŕ (mdv)	nierra		*nēre	kinn
niellä	njiellat		*nēle-	svelgje
tuomi	duopma		*tōme	hegg
suoltaa	čuoldit		*ćōlta-	skilje
suomu	čuopma	tjoeme	*sōmu	fiskeskinn
nuori	nuorra	noere	*nōre	ung
nuoli	njuolla	njoele	*nōle	pil
suoni	suotna		*sōne	(blod)åre
vuolla	vuollat		*vōle-	høvle

Frå vokalar i andre staving

I andre stavinga hadde det ur-finsk-samiske grunnspråket fire vokalar, e, o, ä, ɑ.

finsk	nordsamisk	sørsamisk	urfinsksamisk	tyding
pilvi (pilve-)	balva	balve	*pilve	sky
käsi (käte-)	giehta	gïete	*kēte	hand, arm
kala	guolli	guelie	*kɑlɑ	fisk
jalka	juolgi	juelkie	*jɑlkɑ	fot
pato	buođđu	buoreve	*pɑδo	dam
päivi	beaivi	biejjie	*pɑ̈jvɑ̈	dag, sol
nälkä	nealgi	nielkie	*nɑ̈lkɑ̈	svolt

Frå vokalar i andre staving i fleirstava ord

toruma	doarrun	dåaro	*toro+mɑ	kamp
ulompi	olgut		*olgᴖ̄mbᴖ̄	lenger ut
setäni	čeahcán	tjeatseme	śeč̣ɑ̈me	farbroren min
kantanut	guoddán	guadteme	kɑntɑ+me	har bore
päivänne	beaivvádat		pɑ̈jvɑ̇̃nde̮k̀e̮	dagen dykkar
parannus	buorádus	bueriedidh	pōrɑ̇̄mdus	forbetring

Endringar i konsonantsystemet

Det ur-finsk-samiske konsonantsystemet er repetert nedanfor.

Lab	Alv	Pal	Retr	Vel
p	t			k
		ć	č
	s	ś	š
	δ	δ´
v				j
m	n	ń		ŋ
	l	l´
	r

Ordinitiale konsonantar

Initialt i ordet er dei fleste konsonantane dei same i moderne samisk (uaspirert /p, t, k/ blir skrive b, d, g i nord-, lule og sørsamisk):

finsk	nordsamisk	sørsamisk	urfinsksamisk	tyding
pilvi	balva	balve	*pilve	sky
tuntea	dovdat	dabtedh	*tumte-	kjenne
käsi	giehta	gïete	*kēte	hand
mieli	miella	mïele	*mēle	sinn
nuori	nuorra	noere	*nōre	ung
niellä	njiellat		*ńēle-	svelgje
liemi	liebma	lïeme	*lēme	(kjøtt)kraft
rinta	raddi	räddie	re̮ntē	bryst
viisi	vihtta	vïjhte	*vīte	fem
juoda	juhkat	jovkedh	*jūke-	drikke

To grupper av konsonantar har hatt ei heilt anna utvikling, både i samisk og finsk, nemleg sibilantane og affrikatane.

finsk	nordsamisk	sørsamisk	urfinsksamisk	tyding
heinä	suoidni	suejnie	šɑjnɑ	høy
syli	salla	sïlle	süle	fang
silmä	čálbmi	tjelmie	śilmɑ	auge
solmu	čuolbma	tjoelme		knute
sontu	cuožža

Utvikling av sibilantar og affrikatar frå ur-finsk-samisk til samisk (venstre) og finsk (høgre)

Utviklinga frå ur-finsk-samisk til moderne finsk og samisk kan bli sett opp på denne måten (jf. skjemaet til høgre):

Sibilantar og affrikatar blir dermed viktige kriteria for å avgjere om ord er lånord eller ikkje, og om dei i tilfelle er gamle eller unge. Viss eit ord på h i finsk har h i samisk også, veit vi at det er lånt inn i samisk, jf. fi. hinta sm. háddi, 'pris'.

Utvikling av konsonantane i mellomposisjon

Mellom vokalar har konsonantsystemet gått gjennom store endringar i både finsk og samisk, på grunn av utviklinga av stadievekslingssystemet.

Kronologisk samanfatting

Det føljande oversynet samanfattar det som har vorte sagt ovafor, notert etter notasjonsskikken frå fonologisk teori.

Kvalitative endringar

1. endring: Høge fremre vokalar fell saman til midtre *ḙ:

• V[høg, fremre] > V[midtre, fremre, urunda]
  • *i, *ü > *ḙ
  • *nime > *nḙmḙ, *püšɑ̈ > *pesɑ

2. endring:

• Midtre vokalar blir låge der andre staving har låg vokal
  

V[midtre] > V[låg] / _ C V[låg]

• • *e > *ɛ, *o > *ᴖ
  • *pesɑ > *pɛsɑ̇, *kotɑ > kᴖtɑ
• *e > *e̮ / _ C e̮
  • *vere > *ve̮re̮,

3. endring: Opne vokalar blir midre der andre staving har midtre
V[open] > V[midtre] / _ C V[midtre]

• • *ɑ̈ > *e, *kɑ̈te > *kete̮, *a > *o, *lɑkte > *lokte̮

4. endring *ɑ̈ > *ɑ̇, *ɑ > *o / _ C[open]

• • *ɑ̈jmɑ̈ > *ɑ̇jmɑ̇, *kɑlɑ > *kolɑ

Litteraturliste

• Heikkilä, Mikko (2014). Bidrag till Fennoskandiens språkliga förhistoria i tid och rum. Helsingfors: Helsingfors universitet.  [Doktorsavhandling]

• Korhonen, Mikko 1981: Johdatus lapin kielen historiaan. Helsinki: SKS.
• Korhonen, Mikko 1988: The history of the Lapp language. Sinor, Denis: The Uralic languages. Description, history and foreign influences. Leiden: E.J. Brill. s. 264-278.
• Lehtiranta, Juhani (1989). Yhteissaamelainen sanasto (PDF). Helsingfors. ISBN 951-9403-23-X. 
• Sammallahti, Pekka 1989: A Linguist Looks at Saami Prehistory. Acta Borealia, vol 6, (s. 3-11).
• Sammallahti, Pekka 1998: The Saami languages. An introduction. Karasjok: Davvi girji