Hopp til innhald

Samisk lydhistorie

Legg til lenkjer
Frå Wikipedia – det frie oppslagsverket

Samisk lydhistorie er historia til lydovergangane frå det finsk-samiske urspråket til dagens moderne samiske språk, ei historie som strekker seg over 2000 år. Lydhistoria er ein del av den allmenne samiske språkhistoria.

Utviklinga til vokalane i første og andre staving har vore ulik, og framstillinga går dermed gjennom dei kvar for seg. Deretter går ho gjennom endringane for konsonantane. For kvart tilfelle går framstillinga gjennom utviklinga fram til moderne nord- og sørsamisk, med sideblikk til finsk. Metoden for å kome fram til dei ulike språkstega er samanliknande historisk språkforsking, slik det kjem fram basert på lydmønstra i lånord og felles arveord. Sentralt for rekonstruksjonen er ikkje å finne like ord i dei ulike språka, men ord som skil seg frå kvarandre på ein systematisk måte.

Framstillinga som følgjer bygger på ein 150 år lang tradisjon med komparativ samisk og finsk språkforsking.[1]

Lydsystemet i ur-finsk-samisk

[endre | endre wikiteksten]

Vokalane i første staving

[endre | endre wikiteksten]

Det er mogleg å rekonstruere dette vokalsystemet for ur-finsk-samisk (her og i resten av artikkelen blir dei rekonstruerte formene presentert med det finsk-ugriske lydalfabetet):

Korte vokalarLange vokalar
Høgiüuīū
Mideoēō
Lågäa

Vokalsystemet i finsk har endra seg relativt lite, samanlikna med utgangspunktet

VokalarDiftongerte lange vok.
Høgiüuieyöuo
Mideöo
Lågäa

Nordsamisk, på si side, har fått eit femvokalsystem (eit seksvokalsystem, med fremre /á/ i nokre dialektar), og fleire diftongar.

VokalarDiftongerte lange vok.
Høgiuieuo
Mideoeaoa
Låga

Vokalane i andre staving

[endre | endre wikiteksten]

For ur-finsk-samisk kan vi rekonstruere vokalsystemet for andre stavinga i ordet:[2]

Vokalar
Mideo
Lågäa

Systemet går så gjennom fire ulike fasar i utviklinga fram til moderne samiske språk, ein prosess som har vorte referert til som "den store samiske vokalendringa", ein prosess som har påverka alle dei samiske vokalane:

  1. Kvalitative endringar
    1. *ä og *a fell saman til *ȧ
    2. *o blir opna til *ᴒ
    3. e blir lukka til *ḙ
  2. Kvantitative endringar
    1. Korte vokalar blir lange
  3. Kvalitative endringar
    1. Velarisering av *ḙ til *ḙ̮
    2. Fronting: lang vokal *ȧ til *ē
  4. Kvalitative og kvantitative endringar
    1. *ḙ̮ blir opna til *e̮

Resultatet blir dette systemet:

KorteLange
Høgiuēᴖ̄
Låge̬ǡ

Den lange *ē blir deretter til i i nordsamisk og ie i sørsamisk.

Konsonantane

[endre | endre wikiteksten]

Konsonantane i det finsk-samiske urspråket

[endre | endre wikiteksten]

For det finsk-samiske urspråket kan vi rekonstruere dette konsonantsystemet.

LabAlvPalRetrVel
ptk
ćč
sśš
δδ´
vj
mnńŋ
ll´
r

Sibilantane s, ś, š er bevart i dei mordinske og perimiske språka. I finsk har s og ś vorte s, men š har vorte h. I samisk har s og š vorte s og ś har vorte č. Sjå nedanfor for døme.

Konsonantane i moderne nordsamisk og finsk

[endre | endre wikiteksten]

Moderne samisk har eit konsonantsystem som skil seg lite frå utgangspunktet:

LabAlvPalRetrVelFar
ptk
cč
sšh
ϑ/δ
vj
mnńŋ
ll´
r

Moderne finsk, på si side, har gått gjennom fleire endringar, og har mista både palatale og retroflekse konsonantar:

LabAlvPalRetrVelFar
pt/dk
sh
vj
mnŋ
l
r

Endringar i vokalsystemet

[endre | endre wikiteksten]

Ur-finsk-samiske høge korte vokalar

[endre | endre wikiteksten]

Ur-finsk-samisk kort /u/ har vorte til /o/ (dvs. ein kort å-lyd) i samisk:

finsknordsamisksørsamiskurfinsksamisktyding (fi)
purraborratbårredh*pure-ete, bite
tulidolladålle*tule-eld
ulko-olgo-ålko-*ulko-ute-
purjeborjjas-*purješsegl
putkiboskabatske*puč̣kerøyr
puhuabossutbåssudh*pušo-snakke
tunteadovdatdobtedh*tumte-kjenne
kuteagođđatgårrodh*kuδegyte
lukealohkatlåhkedh*luke-lese, rekne
uskoosku-*usko-tru
kusigožža-*kunśepiss

I eldre finske lånord i samisk ser vi same vokalendringa: kumma < gopmi «under, spøkjelse», kuitenkin < goitge «likevel», kuva < govva «bilete», mutka < mohkki «sving», murhe < moraš «sorg». I yngre lån er det ikkje ei slik vokalendring, her tilsvarer finsk /u/ samisk /u/: kunnia > gudni «ære», kuru > gurra «søle», muistaa > muitit «hugse», mutta > muhto «men», runko > ruŋku «stamme», surkea > surgat «ynkeleg», uhata > uhkidit «truge».

Ur-finsk-samisk kort /i/ har vorte til /a/ i nordsamisk:

finsknordsamisksørsamiskurfinsksamisktyding
niminammanomme*nimenamn
silmäčalbmitjelmie*śilmɑ̈auge
ilmaalbmielmie*ilmɑluft, himmel
pilvibalvabalve*pilvesky
ikäjahkijahke*ikɑ̈alder, år
pistääbastitbestedh*pis-tɑ̈-stikke
kire-garasgarre*kiri-stram, hard
kirogarrugarre*kirɑhard
likilahkalïhke*likinær
miniämannjimænnja*mińɑ̈svigerdotter
rintaraddiräddie[3]*rintɑbryst
vitivahca-*viče

I gamle lånord frå finsk til samisk har vi den same lydovergangen: hinta > haddi «pris», silta > šaldi «bru», viha > vašši «hat».

I nyare lånord tilsvarer finsk /i/ samisk /i/: pila > billi «spøk», pistää > bistit «stikke», tila > dilli «tilstand», kirja > girji «bok», kirkko > girku «kyrkje», hirmu > hirbma «ofseleg», ilma > ilbmi «luft», ihme > imaš «under, rar», itää > ihtit «spire», niska > niski «nakke», risti > rista «kross», sitkeä > siŧkat «seig».

Ur-finsk-samisk kort /y/ har vorte /a/, dvs. vorte urunda og gått gjennom same utvikling som /i/:

finsknordsamisksørsamiskurfinsksamisktyding
kynsigazzagadtse*künčenegl, klo
yskäaskieskie*üskɑhoste, bryst
ydinađajïrreme*üδemkjerne
pyrkiäbargatbargedhstreve etter
syksyčakčatjaktje*śükśihaust
sylisallasïlle*sülifang

I gamle lånord har vi same lydovergang syntyä > šaddat «bli». Samisk har ikkje /y/, så i nyare finske lånord blir finsk /y/ til samisk /i/:

pysyä > bissut «forbli», kypsyä > giksat «bli mogen», hylätä > hilgut «forkaste», ymmärtää > ipmirdit "forstå.

Samanfatningsvis kan ein seie at dei høge vokalane har vorte låge vokalar, høg bakre runda /u/ har vorte midtre runda /o/, mens høg fremre urunda /i, (y)/ har vorte låg urunda /a/.

Ur-finsk-samiske midtre korte vokalar

[endre | endre wikiteksten]

Utviklinga av midtre ur-samisk-finske vokalar skil seg frå den for dei høge vokalane ved at den er avhengig av vokalkvaliteten i andre stavinga. Som det går fram av tabellen nedanfor blir ur-finsk-samisk *e i nordsamisk til a i ord som hadde fremre vokal *e i andre stavinga, men til ea i ord som hadde bakre vokal *a, *ᴖ i andre stavinga.

finsknordsamisksørsamiskurfinsksamisktyding
Vokalen i andre staving var *-e
mennämannatmïnnedh, mænna*mene-gå
lehtilastalaste*lešteblad
verivarravïrre*vereblod
pelätäballatbïlledh, bælla*pele-frykte
pestäbassatbïssedh, bæssa*pesevaske
tehdädahkatdarjodh*teke-gjere
venefanasvïnhtse*venešbåt
keskigaskagaskoeh*keskemidt
Vokalen i andre staving var *-a/ä/o
elääeallitjieledh*elɑ̈-leve
melamealli-*melɑåre, finne
keinogeaidnu-*kejnoveg, måte
petajabeahcibietsie*pečɑ̈furu
kesägeassigiesie*kesɑ̈sommar
kertaageardigierdie*kertɑgong
neljänjealljenieljie*ńeljɑ̈fire

I eldre lånord blir *e til ea, uavhengig av vokalen i andre stavinga: terve > dearvvas «sunn», meri > mearra «hav», kerjetä > geargat «rekke, nå», henki > heagga «ande», heittää > heaitit «kaste, slutte», leski > leaska «enkje», neuvo > neavvu «råd», selkä > sealgi «rygg».

Ur-finsk-samisk *o blir til uo i ord som hadde fremre vokal *e i andre stavinga, men til oa i ord som hadde bakre vokal *a, *ᴖ i andre stavinga.

finsknordsamisksørsamiskurfinsksamisktyding
Vokalen i andre staving var *-e
koskiguoikaguojke*kośkestryk
lohiluossaloese*lošelaks
onkivuoggahåagke*oŋkefiskekrok
soidačuodjattjuojedh*śoje-ringe
solmučuolbmatjuolme*śolmeknute
tohtiaduostatduostedh*tošte-våge
tosiduohta-*totesann
koskeaguoskat *koskerøre
sormisuorbmasoerme*sormefinger
Vokalen i andre staving var *-a/ä/o
kotagoahtigåetie*kotatelt, hytte
oksaoaksiåeksie*oksagrein
toruadoarrutdåarodh*toro-slåst
kotkagoaskin *kočkaørn
lomaloapmiloåmie*lomaopning
noitanoaidinoejtie*nojtaheks, trollmann
oivaoaiviåejjie*ojvahovud
olkaoalgiåelkie*olkaskulder
torjuadoarjutdåarjodh*torjo-hindre

I eldre lånord blir *o til oa, uavhengig av vokalen i andre stavinga: pohja > boaššu «botn», toimi > doaibma «handling», hoppu > hoahppu «travelheit», loppu > loahppu «slutt», oppia > oappat «lære», osa > oassi «del», sopia > soahppat «høve».

Ur-finsk-samiske korte låge vokalar

[endre | endre wikiteksten]

Utviklinga av ur-finsk-samisk *ä er også avhengig av vokalen i neste staving.

finsknordsamisksørsamiskurfinsksamisktyding
Vokalen i andre staving var *-e
käsigiehtagïete*kätehand
käkigiehkagïeke*käkegauk
jääjiekŋajïenge*jɑ̈ŋeis
pälvibievlabïevle*pɑ̈lvebarmark
kärsiägierdat *kɑ̈rte-å li
väkiviehka *wɑ̈kefolk; ganske mykje
Vokalen i andre staving var *-a/ä/o
äimäáibmiaejmie*ɑ̈jmɑ̈nål
järvijávrijaevrie*jɑ̈rvɑ̈innsjø
väyläfávlivaevlie*vɑ̈vlɑ̈(skips)lei
lämsälávžilaebtjie*lɑ̈mśɑ̈reim, lasso
hämesápmisaemie*šɑ̈mɑ̈Tavastland, Sameland
sappisáhppisaehpie*sɑ̈ppɑ̈galle
päivibeaivibiejjie*pɑ̈jvɑ̈dag, sol
nälkänealginielkie*nɑ̈lkɑ̈svolt

Der vokalen i andre stavinga var *e vart *ä til ie, mens *ä foran *ä i andre stavinga vart til á. Nokre einskildord (som beaivi, nealgi fekk rotvokal ea trass i at vokalen i andre stavinga var *ä.

Ur-finsk-samisk *a skil seg frå *ä ved at den alltid blir til uo, uavhengig av vokalen i andre staving.

finsknordsamisksørsamiskurfinsksamisktyding
kalaguolliguelie*kɑlɑfisk
patobuođđuboerove*paδodam
palaabuollitbueledh*pɑlɑbrenne
para-buorrebuerie*pɑrɑ-god
seisoačuožžuttjåadtjodh*śɑnśɑ-stå
satačuohtitjuatede*śɑtɑhundre
tannerduottardoedtere*tɑnterfjell, vidde
kantaaguodditguedtedh*kɑntɑ-bere
kaimaaguoibmiguejmie*kɑjmɑnamnebror, kamerat
jalkajuolgijuelkie*jɑlkafot
marjamuorjimuerjie*mɑrjɑber
rautaruovdiruevtie*rɑvtɑjarn
heinäsuoidnisuejnie*šɑjnɑhøy
hallasuoldnisuelnie*šɑlnɑfrost, tåke
ajaavuodjitvuejedh*ɑjɑ-køyre
valka-vuolgitvuelkedh*vɑlkɑ-dra

Ur-finsk-samiske lange høge vokalar

[endre | endre wikiteksten]

I det ur-finsk-samiske urspråket var det skilnad mellom lange og korte vokalar. Både lang og kort vokal er kort vokal i moderne samisk, men dei er ulike korte vokaler. Som vi såg ovafor blir kort ur-samisk-finsk *i og *u til samisk a og o. Ur-samisk-finske lang *i og *u blir derimot kort i og u i samisk. I finsk er desse vokalane lange.

finsknordsamisksørsamiskurfinsksamisktyding
viisivihttavïjhte*vītefem
piiribirrabïjre*pīrering, om
kiinteägitta-fast
(szén)čitnatjïrreśīnekol
kuullagullatgovledh*kūle-høyre
juodajuhkatjovkedh*jūke-drikke
muu+mpinubbimubpie*mūmpaannan
kuullellaguldalitgoltelidh*kūle-høyre på
kuusiguhttagovhte*kūteseks
soutaasuhkat*sūkero

Ur-finsk-samiske lange midtre vokalar

[endre | endre wikiteksten]

Ur-finsk-samiske midtre vokalar blir diftongert i både samisk og finsk, *ē til ie, og *ō til uo. Merk at t.d. estisk ikkje har gått gjennom den same overgangen, her heiter det keel, leem, meel, noor, soon.

finsknordsamisksørsamiskurfinsksamisktyding
kieligiellagïele*kēlespråk
liemiliepmalïeme*lēme(kjøtt)kraft
mielimiellamïele*mēlesinn
nɛŕ (mdv)nierra*nērekinn
niellänjiellatnjïeledh*nēle-svelgje
tuomiduopma *tōmehegg
suoltaačuoldit *ćōlta-skilje
suomučuopmatjoeme*sōmufiskeskinn
nuorinuorranoere*nōreung
nuolinjuollanjoele*nōlepil
suonisuotna *sōne(blod)åre
vuollavuollat *vōle-høvle

Ur-finsk-samiske vokalar i andre staving

[endre | endre wikiteksten]

I andre stavinga hadde det ur-finsk-samiske grunnspråket fire vokalar, e, o, ä, ɑ. Desse har endra seg på ulikt vis i dei ulike språka. Vokalen *-e har vorte -a i nordsamisk, men -i i utlyd i finsk. I bøyingsstammen har -e halde seg, slik at finsk pilvi "sky" er pilven i genitiv. I sørsamisk har *-e halde seg, slik at dei tilsvarande formene for sørsamisk er balve, balven.

For final *-a har utviklinga vore motsett. Her har vokalen halde seg i finsk, men vorte *-i i både nord- og sørsamisk (diftongert til ie i sørsamisk). Final *-ä har utvikla seg som *-a.

Final *-o har halde seg i finsk men vorte heva til -u i nordsamisk, på same måten som final *-a.

finsknordsamisksørsamiskurfinsksamisktyding
pilvi (pilve-)balvabalve*pilvesky
käsi (käte-)giehtagïete*kētehand, arm
kalaguolliguelie*kɑlɑfisk
jalkajuolgijuelkie*jɑlkɑfot
päivibeaivibiejjie*pɑ̈jvɑ̈dag, sol
nälkänealginielkie*nɑ̈lkɑ̈svolt
patobuođđubuoreve*pɑδodam

Ur-finsk-samiske vokalar i andre staving i fleirstava ord

[endre | endre wikiteksten]

Det som er sagt over om vokalar i siste staving gjeld berre for tostava ord. For fleirstava ord har vokalane lenger ut i ordet ei heilt anna utvikling.

finsknordsamisksørsamiskurfinsksamisktyding
torumadoarrundåaro*toro+mɑkamp
ulompiolgut*olgᴖ̄mbᴖ̄lenger ut
setäničeahcántjeatsemeśeč̣ɑ̈mefarbroren min
kantanutguoddánguadtemekɑntɑ+mehar bore
päivännebeaivvádatpɑ̈jvɑ̇̃nde̮k̀e̮dagen dykkar
parannusbuorádusbueriedidhpōrɑ̇̄mdusforbetring

Kronologisk samanfatting

[endre | endre wikiteksten]

Det føljande oversynet samanfattar det som har vorte sagt ovafor, notert etter notasjonsskikken frå fonologisk teori.

Vokalendringane kan samanfattast i faser, slik:

1. endring: Høge fremre vokalar fell saman til midtre *ḙ:

  • V[høg, fremre] → V[midtre, fremre, urunda]
    • *i, *ü → *ḙ
    • *nime → *nḙmḙ, *püšɑ̈ > *pesɑ

2. endring:

  • Midtre vokalar blir låge der andre staving har låg vokal

V[midtre] → V[låg] / _ C V[låg]

    • *e > *ɛ, *o → *ᴖ
    • *pesɑ > *pɛsɑ̇, *kotɑ > kᴖtɑ
  • *e → *e̮ / _ C e̮
    • *vere → *ve̮re̮,

3. endring: Opne vokalar blir midre der andre staving har midtre
V[open] → V[midtre] / _ C V[midtre]

    • *ɑ̈ > *e, *kɑ̈te → *kete̮, *a → *o, *lɑkte > *lokte̮

4. endring *ɑ̈ > *ɑ̇, *ɑ → *o / _ C[open]

    • *ɑ̈jmɑ̈ → *ɑ̇jmɑ̇, *kɑlɑ > *kolɑ

Endringar i konsonantsystemet

[endre | endre wikiteksten]

Det ur-finsk-samiske konsonantsystemet er repetert nedanfor.

LabAlvPalRetrVel
ptk
ćč
sśš
δδ´
vj
mnńŋ
ll´
r

Ur-finsk-samiske ordinitiale konsonantar

[endre | endre wikiteksten]

Initialt i ordet er dei fleste konsonantane dei same i moderne samisk som dei var i urfinsksamisk (uaspirert /p, t, k/ blir skrive b, d, g i nord-, lule og sørsamisk):

finsknordsamisksørsamiskurfinsksamiskersiatyding
pilvibalvabalve*pilvepel'sky
tunteadovdatdabtedh*tumte-kjenne
käsigiehtagïete*kēteked'hand
mielimiellamïele*mēlesinn
nuorinuorranoere*nōreung
niellänjiellat*ńēle-svelgje
liemiliebmalïeme*lēme(kjøtt)kraft
rintaraddiräddie[3]re̮ntēbryst
viisivihttavïjhte*vītevetefem
juodajuhkatjovkedh*jūke-drikke

To grupper av konsonantar har hatt ei heilt anna utvikling, både i samisk og finsk, nemleg sibilantane og affrikatane. Ururalsk hadde tre sibilantar, *s, s, š. Alle tre er bevart i mordvinsk og i permiske språk. I finsk har s og s' falle saman til s, mens š har vorte h. I samisk har på si side s og š vorte s, mens s' har vorte č.

finsknordsamisksørsamiskurfinsksamiskersiatyding
heinäsuoidnisuejnie*šɑjnɑhøy
sylisallasïlle[3]*sülefang
suonisuotna-?*sanesan'sene
silmäčálbmitjelmie*śilmɑs'el'meauge
solmučuolbmatjoelme*ćōlme̮s'olmoknute
Utvikling av sibilantar og affrikatar frå ur-finsk-samisk til samisk (venstre) og finsk (høgre)

Utviklinga frå ur-finsk-samisk til moderne finsk og samisk kan bli sett opp på denne måten (jf. skjemaet til høgre):

I dag finst det både h og š i samisk, men dei er komme seinare, via lånord, eller det er onomatopoetiske ord. Døme på slike lånord er fi. sileä 'glatt' > šallat 'glatt' (gammalt lånord), šillju 'tun' (nyare lån), paha 'ille' > buošši (eldre lån), bahá (yngre lån). Eit døme på onomatopoetiske ord er šuvvat "å suse".

Sibilantar og affrikatar blir dermed viktige kriteria for å avgjere om ord er lånord eller ikkje, og om dei i tilfelle er gamle eller unge. Viss eit ord på h i finsk har h i samisk også, veit vi at det er lånt inn i samisk, jf. fi. hinta sm. háddi, 'pris'.

Ur-finsk-samiske konsonantar mellom vokalar

[endre | endre wikiteksten]

Mellom vokalar har konsonantsystemet gått gjennom store endringar i både finsk og samisk, på grunn av utviklinga av stadievekslingssystemet.

Konsonantane đ og ŋ er bevart etter trykksterk staving, der dei har forsvunne i finsk: sa. buođđu "dam" ~ fi. pato < urfi-sa. *paDo, sa. jiekŋa (urs. jieŋa) ~ fi. jää < urfi-sa. *jäŋe.

Ur-finsk-samiske konsonantar i final posisjon

[endre | endre wikiteksten]

...

Ur-finsk-samiske konsonantgrupper

[endre | endre wikiteksten]

Dei vestlege samiske språka har gjennomgått denasalisering, dvs. nasal + klusil har vorte til lang klusil:

  • *kunta > urs. *kōntē > nords. goddi "ein som drep" (som i lávdegoddi "komité") jf. fi. kunta "kommune"

Referansar

[endre | endre wikiteksten]
  1. ↑ jf. t.d. oversiktsverka Korhonen 1988, og Sammallahti 1989.
  2. ↑ Korhonen 1988:271
  3. 1 2 3 Denne forma brukar Lehtiranta sin ortografi.

Litteraturliste

[endre | endre wikiteksten]
Henta frå «https://nn.wikipedia.org/w/index.php?title=Samisk_lydhistorie&oldid=3620857»