Sophora toromiro
| Sophora toromiro | |
 Sophora toromiro | |
| Status | |
Status i verda:  Utrydda i vill tilstand
| |
| Systematikk | |
| Rike: | Planteriket Plantae |
| Underrekkje: | Frøplantar Spermatophytes |
| Orden: | Erteblomordenen Fabales |
| Familie: | Erteblomfamilien Fabaceae |
| Underfamilie: | Faboideae |
| Stamme: | Sophoreae |
| Slekt: | Sophora |
| Art: | S. toromiro |
| Vitskapleg namn | |
| Sophora toromiro | |
Sophora toromiro, kjend som toromiro, er ein blømande treart i erteblomfamilien som er endemisk for Påskeøya. Sophora toromiro er utrydda i naturen, men nokre individ har overlevd i botaniske og private samlingar.[1] Treet har ei viktig kulturell tyding for rapa nui-folk, som skar det ut til skulpturar, seremonielle gjenstandar og andre reiskapar av tre.[2]
Skildring
[endre | endre wikiteksten]
Sophora toromiro kan veksa til busk eller tre, med ei utvaksen høgd på opptil 5 meter. Blada er parflika, med gule klokkeforma blomar. Veden er tynn og hard, med ein raudbrun farge og vertikale spalter.[3]
Historie
[endre | endre wikiteksten]Den fyrste dokumentasjonen av Sophora toromiro blei gjort i 1774 av europeiske nybyggjarar, med notat som tyder på at arten var lite utbreidd og visuelt død eller døyande på grunn av overbeiting.[4] Genetiske prov frå eit dyrka eksemplar frå 1800 tyder på at Sophora toromiro blei introdusert til Europa på 1600- og 1700-talet av utforskarar.[5]
Kraftig avskoging hadde utrydda det meste av skogen på Påskeøya i fyrste halvdel av 1700-talet. Treet, som tidlegare hadde vore vanleg og utbreidd, blei sjeldan, og døydde ut i naturen på 1960-talet.[6] Det siste ville eksemplaret var ein plante i Rano Kao i 1935, som blei felt i 1960.[7] Ifølgje lokal tradisjon var tavlene med rongorongo-skrift frå Påskeøya laga av toromirotre. Men alle tablettar av innfødd trevirke som er testa med moderne metodar har vist seg å vera Thespesia populnea, kjend som miro eller milo i nokre polynesiske språk.[6] I tillegg gjekk folkesetnaden ned på grunn av overbeiting ved innføring av kaninar, sauer, grisar, hestar og kveg.[4] Andre menneskelege påverknader inkluderer auka bruk av eld for å rydda skog i samband med nybygging.[1]
Bevaring
[endre | endre wikiteksten]Treet blei gjeninnført på øya i eit vitskapleg prosjekt delvis leidd av Royal Botanic Gardens i Kew og Göteborg botaniske hage, der dei einaste attverande plantane av denne arten med dokumentert opphav blei dyrka på 1960-talet frå frø samla frå eit enkelt tre av Thor Heyerdahl. Sjølv om det er vanskeleg å få frøa til å spira og overleva slike stader, har ein lagt ned arbeid i å gjera det og introdusera treet tilbake til Rapa Nui.[3][8] Somme tider er det blitt hevda at alle toromiro-tre stammar frå dette eine individet, men forsking har vist at etterkomarar av minst eitt anna tre har overlevd.[9]
Jardin du Val Rahmeh, ein botanisk hage i Menton sør i Frankrike, er vigd til å ta vare på uvanlege artar, mellom dei Sophora toromiro.
Kjelder
[endre | endre wikiteksten]- ↑ 1,0 1,1 Püschel, Thomas A.; Espejo, Jaime; Sanzana, María-José; Benítez, Hugo A. (19. desember 2014). «Analysing the Floral Elements of the Lost Tree of Easter Island: A Morphometric Comparison between the Remaining Ex-Situ Lines of the Endemic Extinct Species Sophora toromiro». PLOS ONE (på engelsk) 9 (12): e115548. Bibcode:2014PLoSO...9k5548P. ISSN 1932-6203. PMC 4272316. PMID 25526512. doi:10.1371/journal.pone.0115548.
- ↑ Lewis, Daniel. «How Rapa Nui Lost a Tree, Only to Have It Sprout Up Elsewhere». Smithsonian Magazine (på engelsk). Henta 25. februar 2025.
- ↑ 3,0 3,1 Canberra, National Arboretum. «Forest 77 - Toromiro and Pagoda Tree». www.nationalarboretum.act.gov.au (på engelsk). Henta 25. februar 2025.
- ↑ 4,0 4,1 Maunder, Mike. «The Conservation of the Extinct Toromiro Tree». The Curtis's Botanical Magazine 14 (4): 226–231.
- ↑ Shepherd, Lara D.; Thiedemann, Marlies; Lehnebach, Carlos (2. juli 2020). «Genetic identification of historic Sophora (Fabaceae) specimens suggests toromiro (S. toromiro) from Rapa Nui/Easter Island may have been in cultivation in Europe in the 1700s». New Zealand Journal of Botany 58 (3): 255–267. ISSN 0028-825X. doi:10.1080/0028825X.2020.1725069.
- ↑ 6,0 6,1 Orliac, Catherine (2005). «The Rongorongo Tablets from Easter Island: Botanical Identification and 14C Dating». Archaeology in Oceania 40 (3): 115–119. doi:10.1002/j.1834-4453.2005.tb00597.x.
- ↑ Camila Beatriz Chaparro (University of Concepción); Maximiliano Rivera Caniulao (University of Concepción, Chile) (7. juni 2021). «IUCN Red List of Threatened Species: Sophora toromiro». IUCN Red List of Threatened Species. Arkivert frå originalen 30. januar 2025.
- ↑ Quaglia, Sofia (19. februar 2025). «‘The last plant left’: can Rapa Nui’s extinct tree be resurrected?». The Guardian (på engelsk). ISSN 0261-3077.
- ↑ Maunder et al., 2000
- Denne artikkelen bygger på «Sophora toromiro» frå Wikipedia på engelsk, den 29. april 2025.
- Wikipedia på engelsk oppgav desse kjeldene:
- Maunder, M et al. (2000): Conservation of the Toromiro Tree: Case Study in the Management of a Plant Extinct in the Wild. Conservation Biology 14(5): 1341–1350.
Bakgrunnsstoff
[endre | endre wikiteksten]- (en) Sophora toromiro i Catalogue of Life
- (en) Sophora toromiro i Encyclopedia of Life
- (en) Sophora toromiro i Global Biodiversity Information Facility
- (en) Sophora toromiro hos NCBI
- (en) Sophora toromiro hos Plants of the World Online
- (en) Sophora toromiro hos The International Plant Names Index
- (en) Sophora toromiro hos Tropicos
- (en) Kategori:Sophora toromiro – bilete, video eller lyd på Wikimedia Commons
- (en) Sophora toromiro – galleri av bilete, video eller lyd på Wikimedia Commons
- Sophora toromiro – detaljert informasjon på Wikispecies
