Valmonarki
Valmonarki (eller valkongedøme) er eit konstitusjonelt monarki der den nye monarken blir vald ved kvart regentskifte,[1] i staden for at tittelen går i arv.[2] Ein variant av valmonarkiet er ein arveleg rett til trona der den nye regenten også må anerkjennast av folket.[3]
I keisartida fungerte Romarriket i praksis som eit slags valmonarki, sjølv om Romarriket strengt tatt var definert som ein republikk. H.G. Wells skildra valet av Julius Cæsar på livstid som eit slags monarkval.[4] Det tysk-romerske riket er kanskje det best kjente pseudo-valmonarkiet; frå 300-talet blei keisaren vald av ei gruppe kurfyrstar og var som regel eit medlem av Habsburgfamilien. Valmonarkiet i det tyske riket blei etablert i 1250 og valreglane fastsatte i 1356 i den gylne bullen.[5] Polen valde konge frå mellomalderen (1370) til 1791. Særleg frå Sigismund August sin død i 1572 styrka aristokratiet stillinga si på kostnad av monarken.[6][7][8] Det polske systemet blei derfor omtalt som «adelens demokrati» eller «adelens monarki».[9]
Fram til 1660 var Danmark eit valkongedøme der kongen måtte underteikna ei handfesting som avgrensa makta hans, og etter dansk påverknad var også Noreg eit valkongedømme 1450–1660[10] (eller fra 1319).[5][11] Halvdan Koht meinte at Noreg utvikla seg mot valkongedøme frå 1343.[12]
I dag er Den heilage stolen/Vatikanstaten eit døme på eit valmonarki der statsoverhovdet, paven, blir vald av kardinalane gjennom paveval.
Ved sjølvstende i 1957 innførte Malaysia valmonarki der statssjefen blir vald av og blant fyrstane i delstatane.[13]
Noverande valmonarki[endre | endre wikiteksten]
Kjelder[endre | endre wikiteksten]
- ↑ Gyldendals konversasjonsleksikon. Gyldendal. 1933.
- ↑ Wyller, Thomas Chr (6. mars 2019). «valgkongedømme». Store norske leksikon (på norsk).
- ↑ Stahl, F. J. (2009). The Doctrine of State and the Principles of State Law. WordBridge Publishing.
- ↑ Wells, H.G. (1866-1946) (1927). Wells' verdenshistorie: et utsyn over livets og menneskeslektens saga. Gyldendal.
- ↑ 5,0 5,1 Imsen, Steinar (1993). Europa 1300-1550. Universitetsforl. ISBN 8200216217.
- ↑ Fletcher, J. (1831). The history of Poland: from the earliest period to the present time (Vol. 24). Cochrane and Pickersgill.
- ↑ Lukowski, J. (2014). The partitions of Poland 1772, 1793, 1795. Routledge.
- ↑ Reddaway, W. F., Penson, J. H., Dyboski, R., & Halecki, O. (red.). (2016). The Cambridge History of Poland. Cambridge University Press.
- ↑ Bues, A. (2001). The formation of the Polish-Lithuanian monarchy in the sixteenth century. In The Polish-Lithuanian Monarchy in European Context, c. 1500–1795 (s. 58-81). Palgrave Macmillan, London.
- ↑ Cappelens leksikon. Cappelen. 1985. ISBN 8202049687.
- ↑ En Nordisk dimensjon. Foreningen Norden. 1995. ISBN 8299255023.
- ↑ Imsen, Steinar (1972). Arv, annammelse, valg: en studie i norsk tronfølgerett i tidsrommet 1319-1450. Universitetsforlaget. ISBN 8200088979.
- ↑ Wickbom, T. G. (1964). Malaysia. [Chr. Michelsens institutt].
- Denne artikkelen bygger på «Valgmonarki» frå Wikipedia på bokmål, den 10. januar 2020.