Vikværsk

Vikværsk eller viksk er målføret eller dialekten som tradisjonelt blir snakka av folk frå dei ytre områda av Oslofjorden, det vil seie frå Østfold og Vestfold i tillegg til nedre delar av Buskerud, Akershus og Telemark (Grenland). «Vikamålet», det vil seie den tradisjonelle arbeidarklassedialekten i Oslo, blir ikkje rekna til denne gruppa, men til midtaustlandsk.

Særdrag

Vokalar i trykkveik staving

Mange særkjenne ved vikværsk kjem fram når ein ser korleis dei tre trykkveike norrøne vokalane i a u har utvikla seg. Hovudregelen er slik:

• Norrøn i og u har falle saman i e.
• Norrøn a har blitt til e, æ og a:
  • e når norrøn a stod i slutten av eit ord.
  • æ føre ståande r
  • a – eller æ somme stader – når norrøn a hadde ein annan konsonant enn r etter seg.

Desse bøyingsmønstera illustrerer det som har skjedd:

• Norrønt vísu – vísuna – vísur – vísurnar > vikværsk ²viːse – ²viːsa – ²viːser – ²viːsene 'vise'.
• Norrønt gest – gestinn – gestir – gestirnir > vikværsk ¹jest – ¹jesten – ²jester – ²jestene 'gjest'.
• Norrønt hest – hestinn – hestar – hestarnir > vikværsk ¹hest – ¹hesten – ²hestær – ²hestane 'hest'.
• Norrønt kasta – kastar – kastaði – kastat > vikværsk ²kaste – ²kastær – ²kasta – ²kasta 'kaste'.

Jamvekt

Når ein trykkveik a fylgde etter ei trykksterk «lett» staving (med ein kort vokal og ein kort konsonant), blei han ikkje redusert til e i slutten av ord, men blei verande a. Dette fenomenet blir kalla jamvekt i norsk målføregransking. Jamfør ordpara nedanfor, der «I-ord» har reduksjon til e, fordi fyrste stavinga er «tung» (ho har lang vokal og/eller lang eller dobbel konsonant), og «II-ord» ikkje har reduksjon, fordi fyrste stavinga er «lett». Dette er opphavet til kløyvd infinitiv:

• I Ord med «tung» fyrstestaving i norrønt
  • Norrønt kasta 'kaste' (verb; infinitiv) > vikværsk ²kaste
  • Norrønt enda 'ende' (substantiv; akkusativ eintal) > vikværsk ²ene

• II Ord med «lett» fyrstestaving i norrønt; «jamvektsord»
  • Norrønt koma 'kome' (verb; infinitiv) > vikværsk ²koma
  • Norrønt posa 'pose' (substantiv; akkusativ eintal) > vikværsk ²poːsa

I utkanten av det vikværske området verkar ikkje jamvektsregelen, og ein finn ²kome og ²poːse i staden for ²koma og ²poːsa. Dette «utkantområdet» omfattar Grenland, Larvik og søndre Østfold.

Jamvekta påverka også trykkveik norrøn u, som i jamvekstord tradisjonelt har blitt uttala u og ʉ i vikværsk, men slike former har halde seg mindre:

• Norrønt hosa 'hose' (substantiv; akkusativ eintal) > vikværsk ²huːsu
• Norrønt svǫlu 'svale' (substantiv; akkusativ eintal) > vikværsk ²sʉːɽʉ

Andre uttaledrag

• Tjukk l er utbreidd over store delar av Austlandet generelt, men er også verd å nemne. Han har utvikla seg frå historisk l og rð. Dialekten i Kragerø manglar tjukk l, som tidlegare heller ikkje var i bruk i dialektane i Langesund og Brevik.
• Uttale av t i utlyd (i bunden form eintal inkjekjønn) sør i Østfold som i mange svenske målføre: ¹hʉːset 'huset'.
• Historisk hv [hw] blei i eldre vestfold- og grenlandsmål uttala gv, og står igjen i faste uttrykk i dag: de ¹jek soː de ¹gvæin 'det gjekk så det kvein'.

Substantiv

I vikværsk blir alle dei tre grammatiske kjønna brukte, som i alle andre norske målføre enn bergensk:

	Ubestemt eintal	Bestemt eintal	Ubestemt fleirtal	Bestemt fleirtal
Hankjønn	eːn 1biːl	1biːlen	2biːlær	2biːlane/2biːlæne
Hokjønn	eː/æi 1brʉː	1brʉːa/1brʉːæ	2brʉːer	2brʉːene
Inkjekjønn	et 1hʉːs	1hʉːse/1hʉːset	1hʉːs/2hʉːser	1hʉːsa/2hʉːsene

Andre særdrag

• Eit anna karakteristisk fenomen er ordet ente (ikkje) som spesielt kan høyrast i Østfold, men også i forma inte i eldre vestfoldske dialektar. Dette kan vera eit døme på ein austleg språkpåverknad, da ordet for ikkje på rikssvensk er inte.

Sjå au

• Andebumål
• Grenlandsmålet