Doğu Timor

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Doğu Timor
Repúblika Demokrátika Timor Lorosa'e
República Democrática de Timor-Leste
Doğu Timor Demokratik Cumhuriyeti
Slogan
"Honra, Pátria e Povo" (Portekizce)
"Onur, Anayurt ve Halk"
Doğu Timor haritadaki konumu
Başkent
ve en büyük şehir
Dili
Resmî dil(ler)Tetum
Portekizce
HükûmetÜniter yarı başkanlık cumhuriyeti
José Ramos-Horta
• Başbakan
Xanana Gusmão
Tarihçe 
• Tanınmadan
28 Kasım 1975
• Tanınma
20 Mayıs 2002
Nüfus
• 2020 tahminî
1.299.412 (153..)
• 2015 sayımı
1.183.643[1]
• Yoğunluk
78/km2
GSYİH (SAGP)2020 tahminî
• Toplam
5,315 milyar $ (162.)
• Kişi başına
4.031 $[2] (144..)
GSYİH (nominal)2020 tahminî
• Toplam
1,920 milyar $ (169.)
• Kişi başına
1.456 $[2] (150.)
İGE (2019)azalış 0.606[3]
orta · 141.
Para birimiAmerikan doları (USD)
Zaman dilimiUTC+9
Telefon kodu670
İnternet alan adı.tl

Doğu Timor ya da resmî adıyla Doğu Timor Demokratik Cumhuriyeti, Güneydoğu Asya'da Avustralya ile Endonezya arasında yer alan bir ada devleti.[4] Tek komşusu Endonezya'ya bağlı Batı Timor'dur.[4] 14,874 km² yüz ölçümüne sahip olan Doğu Timor'un başkenti Dili'dir.[4]

16. yüzyılda Portekiz kolonisi olan Doğu Timor asırlarca Portekiz Timoru adıyla Portekiz'e bağlı kaldı. Endonezya tarafından işgal edilen Doğu Timor, 1975 yılında olarak Endonezya'nın 27. vilayeti oldu. 1999 yılında Endonezya bölgenin kontrolü üzerindeki iddialarından vazgeçti ve 20 Mayıs 2002'de bağımsız oldu. Doğu Timor Güneydoğu Asya'nın Katolik çoğunluklu nüfusuna sahip 2 devletinden biridir.

Kişi başına 800 $ millî geliri ile Doğu Timor gayri safi yurt içi hasıla ve satın alma gücü paritesi bakımından Asya'nın ve Dünya'nın en fakir ülkelerinden biridir. İnsani Gelişme Endeksine göre orta gelişmiş bir ülke olan Doğu Timor, dünya devletleri arasında gelişmişlik bakımından 142. gelmektedir.

Etimoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

"Timor" sözcüğünün kökeni Timur sözcüğüdür. Resmî olarak Portekizce adı Timor-Leste ([ti'moɾ 'lɛʃtɨ]), gayriresmî olarak Tetumca adı Timór Lorosa'e ve bazen İngilizce adı kullanılır. Birleşmiş Milletler Fransızca olan Timor-L'este'i kullanır. Lorosa (Tetumca'da dünyanın "doğu"su) harfi harfine "doğan güneş" anlamına gelir.

Tarih[değiştir | kaynağı değiştir]

Erken tarih[değiştir | kaynağı değiştir]

Timor halkının kökenleri Güneydoğu Asya'ya ve Avustralya'ya dayanır. İlk başlarda göçen çok küçük halk nesilden nesile dalga dalga büyümüş ve halk kalabalıklaşmıştır. İlk akrabaları Yeni Gine ve Avustralya, 40.000 yıl önce Doğu Timor'a göçmeyi başarmıştır. Milattan 3000 yıl önce doğuya doğru göçmeye başlayan Avustranasya'lılar Okyanusya adaları'na gelmişlerdir.

Bu halk Timor'da mümkün olduğunca tarımı geliştirmiştir. Son olarak gelişmiş, uygar Malay toplumu güney Çin ve kuzey Çinhindi'nden gelir.[5][6]

Portekiz koloniliği ve bağımsızlık[değiştir | kaynağı değiştir]

Portekiz, Avrupa'nın ilk kolonilerini 16. yüzyılda Güneydoğu Asya'da kurdu. Başta Timor Adası'nı ve etrafındaki adaları yönetmeye çalışmalarına rağmen sonradan bir tek Doğu Timor'da kolonilerini sürdürebilmişlerdir. Bu sırada Portekiz'de Habsburg Hanedanı hüküm sürmekteydi.

Portekiz, 400 yıl kadar adayı idaresi altında tutmasının ardından Karanfil Devrimi’yle birlikte bölgeden çekilmeye başlamıştır. Fretilin ve UDT’nin liderliğindeki bağımsızlık yanlısı hareket, aralarındaki rekabetin giderek artması sonucunda bölünmüş ve üç hafta süren bir iç savaş yaşanmıştır. 28 Kasım 1975’te iç savaşı kazanan Fretilin’in liderliğinde Doğu Timor bağımsızlığını ilan etmiştir.

Endonezya işgali ve yeniden bağımsızlık[değiştir | kaynağı değiştir]

Endonezya’nın bölge üzerinde yayılmacı bir politika izlemesi, Doğu Timor’un bağımsızlığını elde ettikten dokuz gün sonra Endonezya’yla yeni bir savaşa girmesine neden olmuştur. 7 Aralık 1975’te Dili’ye havadan ve denizden yapılan saldırılarla başlayan işgal, Baucau’nun kaybedilmesiyle devam etmiştir. Fretilin’in Sovyetler Birliği ve Çin’den aldığı desteklerle dağlara çekilmesinin ardından, Endonezya saldırganlığını artırmış ve bu süreçte birçok sivilin ölümüne neden olmuştur. UDT üyelerinin ise çoğu Endonezya’ya kaçmış, burada kendi aralarında işgalin meşruluğu üzerine yaşadıkları anlaşmazlıklar sonucunda iki gruba bölünmüşlerdir. 17 Temmuz 1976’da Endonezya, Doğu Timor’u resmen ilhak etmiştir. Fretilin bu süreçte verdiği mücadeleyi devam ettirmiş, UDT’nin işgale karşı çıkan grubu ve Katolik Kilisesi’yle birlikte hareket edebilmek için Marksizm-Leninizm’i terk etmiştir.

1999 yılını takiben Birleşmiş Milletler'in araya girmesiyle özerkliğin verilmesinin ardından Endonezya bölgenin kontrolü üzerindeki iddialarından vazgeçmiş ve 1999 yılında yapılan referandumun ardından 20 Mayıs 2002'de Doğu Timor yeniden bağımsızlığını kazanmıştır. 1999 yılında yapılan referandum sonrasında ve 2006 yılında rakip siyasi partiler, çeteler ve kabileler arasındaki çatışmalar ve ayaklanmalar sırasında başkent Dili ve diğer Doğu Timor kasabaları yakılarak ağır hasar görmüştür. Nüfusun çoğu mülteci kamplarına kaçmıştır ve gerginlik hâlâ devam etmektedir.

Bölge ve belediyeler[değiştir | kaynağı değiştir]

Doğu Timor bölgeler haritası

Doğu Timor'da 14 bölge vardır:

Bu 14 bölge 66 alt bölge, 452 sucos ve 2.233 kasaba, köy ve küçük köye ayrılır.[4]

Coğrafya[değiştir | kaynağı değiştir]

Doğu Timor haritasında büyük şehirler ve ulaşım yolları

Malay Takımadalarına bağlı Küçük Sunda Adalarının bir parçası olan Timor adası bu takımadanın en büyük adasıdır.[4] Kuzeydeki dağlık adalardan Ombai ve Wetar Boğazı ile ayrılan Timor Avustralya'dan güneydeki Timor Denizi ile ayrılır.[4] Ülkenin batıdan Endonezya'ya bağlı olan Doğu Nusa Tenggara bölgesi ile komşudur.[4] Doğu Timor'un en yüksek yeri Ramelau Dağı (ya da Tatamailau Dağı)'dır. 2.963 m

Ülkenin iklimi tropikal iklimdir. Ülke sıcak ve nemlidir. Ülkede kurak ve yağmurlu geçen 2 mevsim vardır. Başkent, en büyük şehir ve liman olan Dili'dir ve ülkenin kent denilebilecek tek şehridir. İkinci büyük şehir ise bir doğu kasabası olan Baucau'dur. Dili'de uluslararası bir havalimanı, Baucau, Suai ve Oecusse gibi daha küçük şehirlerde ise küçük havaalanları vardır.

Demografi[değiştir | kaynağı değiştir]

Yerel kıyafetler

Doğu Timor nüfusu yaklaşık 1 milyondur. Son zamanlarda yetişkin nüfus oranı, yüksek doğum oranları ile artmaya başlamıştır, nüfusun artmasında mültecilerin ülkelerine geri dönmesinin katkısı vardır. Nüfus özellikle başkent ve tek kenti Dili'de yoğunlaşmıştır.

Din[değiştir | kaynağı değiştir]

Doğu Timor, Filipinler ile birlikte Asya'da Katolik nüfusun en yoğun olduğu 2 ülkeden biridir. Halkın %96,9'u Katolik, %2,2'si Protestan, %0,3'ü Müslüman ve geri kalanı Hinduizm, Budizm ile diğer yerel dinlere mensuptur.

Dil[değiştir | kaynağı değiştir]

Doğu Timor'da 2 resmî dil vardır. Bunlar, Portekizce ve Avustronezya dillerinden biri olan Tetum'dur.[7] Halk arasında Tetum daha çok kullanılır. Bu iki dilden sonra Endonezce ve yerli dilleri konuşulmaktadır.

En önemli 15 yerli dil: Bekais, Bunak, Dawan, Fataluku, Galoli, Habun, Idalaka, Kawaimina, Kemak, Lovaia, Makalero, Makasai, Mambai, Tokodede ve Wetarese'dir.

Tatiller[değiştir | kaynağı değiştir]

Doğu Timor'da resmi tatiller tarihi olayları anmak, bağımsızlık ve din (Katoliklik ve Müslümanlık) için yapılır.Timor-Leste Law no. 10/2005 (16.7 KiB).

Tarih İsim Not
1 Ocak Yılbaşı
Değişken Idul Adha
Mart-Nisan İyi Cuma
1 Mayıs İşçi Bayramı
20 Mayıs Bağımsız yenilenme günü Birleşmiş Milletler egemenliğin birleşmiş milletler tarafından devredilmesi, 2002
Mayıs-Haziran Corpus Christi
30 Ağustos Halka Danışma Günü Halkoylaması yıldönümü, 1999
1 Kasım Tüm Azizler günü
2 Kasım Tüm Ruhlar günü
12 Kasım Ulusal Gençler günü Santa Cruz katliamı yıldönümü, 1991
28 Kasım Bağımsızlığın ilanı günü 1975
Değişken Ramazan Bayramı
7 Aralık Ulusal Kahramanlar günü Endonezya'nın Doğu Timor'a saldırısı, 1975
8 Aralık Immaculate Conception
25 Aralık Noel

Resmi "Anısına tarihler" bunlar tatil değildir fakat iş zamanından kısıntılar yapar;

Tarih İsim
Şubat-Mart Paskalya öncesi perhizin ilk çarşambası
Mart-Nisan Kutsal Perşembe
Mayıs-Haziran Miraç
1 Haziran Uluslararası çocuklar günü
20 Ağustos Doğu Timor Silahlı Kuvvetler Kurtuluş günü (FALINTIL)
3 Kasım Ulusal kadınlar günü
10 Aralık Uluslararası insan hakları günü

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ "Population by Age & Sex". Government of Timor-Leste. 25 Ekim 2015. 25 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ocak 2020. 
  2. ^ a b "Report for Selected Countries and Subjects". www.imf.org. 29 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2021. 
  3. ^ Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene (PDF). United Nations Development Programme. 15 Aralık 2020. ss. 343-346. ISBN 978-92-1-126442-5. 15 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 16 Aralık 2020. 
  4. ^ a b c d e f g Nijman, Jan (2020). Geography: Realms, Regions, and Concepts (20. bas.). Wiley. ISBN 978-1119607410. 
  5. ^ "Brief History of Timor-Leste". Official Web Gateway to the Government of Timor-Leste. Government of the Democratic Republic of Timor-Leste. 2006. 29 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  6. ^ A. Barbedo de Magalhães (24 Ekim 1994). "Population Settlements in East Timor and Indonesia". University of Coimbra website. University of Coimbra. 2 Şubat 1999 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  7. ^ "Population and Housing Census of Timor-Leste, 2010 Volume 2: Population Distribution by Administrative Areas" (PDF). 10 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 13 Mart 2015.