Sjå kjelda til Hanukká

[[Fil:CHILD LIGHTING HANUKA CANDLES.jpg|mini|Ein gut tenner lys i den niarma hanukká-lysestaken, hanukká eller hanukkijá.]]
[[File:Channel 2 - Hanukkah.webm|mini|thumbtime=00:03|Hanukkamontasje frå [[Israeli News Company]].]]
'''Hanukká''' ([[hebraisk]] חֲנוּכָּה el. חֲנֻכָּה ''ḥănukkā'') er den [[jødedommen|rabbanittisk-jødiske]] [[lyshøgtid]]a som varar i åtte kveldar frå 25. [[kislév]] til 3. eller 4. [[tebét]] — det vil seie kring nymåne i desember. I 2011 varte hanukká frå solnedgang den 20. desember til solnedgang den 28. desember.

Hanukká blir feira med tenning av [[levande lys]] i ein spesiell lysestake med åtte vanlege armar og ein niande arm for ''sjammásjen'' («tenaren»), med feit mat og mjølkemat, glad [[musikk]], tekstlesing og ofte med gjeving av gåver. Enkelte pyntar òg tre — noko som mange andre avviser som ein ikkje-jødisk skikk.

Hanukká, som tyder ‘innviing’ på hebraisk, blir feira til minne om da [[Tempelet i Jerusalem]] vart atterinnvigt av [[makkabearar|makkabearane]] i år [[165 fvt.]] etter å ha vorte [[skjending|skjenda]] av den syriske okkupasjonsmakta. To aspekt ved denne innviinga har vorte vektlagde i ulik grad gjennom hundreåra — sigeren i frigjeringskrigen og underet ved lampeoljen som varte i åtte dagar i staden for ein. Nokre [[religionshistorie|religionshistorikarar]] meiner det kan vera eit historisk samband mellom denne høgtida og [[sukkót]] (lauvhyttefesten) som finn stad eit par månader tidlegare.

== Primærkjelder ==
Den eldste kjelda til hanukkahistoria finst i [[Makkabearbøkene|1. og 2. Makkabearbok]]. Desse bøkene er ikkje med i [[Tanákh|Den jødiske bibelen]] men er inkluderte blant [[dei deuterokanoniske skriftene]] som er inkluderte i [[Septuagint]]a. Desse tekstene er rekna som kanoniske i [[Beta Esrael|etiopiske jødedom]], [[katolsk kristendom]] og [[austleg kristendom]]. Ei anna kjelde som truleg er av seinare opphav er [[Megillat Antiokhos]] — ein tekst som vart tilskriven makkabearane sjølve av [[Sa‘adia Gaón]], men som meir truleg vart skriven kring det [[det 1. århundret|første]] eller [[100-talet|andre]] århundret av den vestlege tidsrekninga.

== Historie ==
Kring [[200 fvt.]] levde [[jødar|jødane]] som autonomt folk i [[Israel]], som på den tida låg under den [[selevkid-dynastiet|selevkidiske]] [[konge]]n av [[Syria]]. [[Jødar|Jødane]] betalte [[skatt]] til [[Syria]] og godtok syrisk lov og var elles stort sett frie til å følgje sin eigen [[religion]], kontrollere sine eigen [[økonomi]] og drive med [[handel]].

I [[180 fvt.]] sat [[Antiokhos IV Epiphanes]] på selevkid-trona. Til å begynna med var det få endringar, men under styret hans vart jødane gradvis tvungne til å bryte føreskriftene i trua si. Jødane gjorde da opprør, [[Tempelet i Jerusalem|Tempelet]] i [[Jerusalem]] vart plyndra, jødar vart massakrerte og [[jødedommen]] vart i praksis forboden.

I [[167 fvt.]] gav Antiokhos ordre om at eit [[Zevs]]-altar skulle setjast opp i [[Tempelet i Jerusalem|Tempelet]]. ''Mattitjáhu'', ein [[kohén]] (jødisk [[prest]]) og dei fem sønene hans, Johanán, Sjim‘ón, El‘azár, Jonatan og Jehudá, leidde eit opprør mot Antiokhos. Jehudá vart kjend som [[Jehudá hammakkabbí]] (Judas Makkabeus, Judas med hammaren). I [[166 fvt.]] tok Jehudá over rolla som leiar etter at Mattitjáhu døydde. I 166 fvt. vann opprørarane endeleg over selevkid-styret og [[Tempelet i Jerusalem]] vart frigjort, reinsa og atterinnvigd.

Hanukká-festen vart innstifta av [[Jehudá Hammakkabbí]] og brørne hans for å feire denne hendinga. (1. makk. 4:59) Det blir fortalt at etter at dei hadde vunne attende [[Jerusalem]] og [[Tempelet i Jerusalem|Tempelet]] gav [[Jehudá hammakkabbí]] ordre om at Tempelet skulle reinsast, eit nytt altar skulle byggjast i staden for det skjenda altaret, og nye rituelle gjenstandar skulle lagast. Da elden vart tend att på altaret og oljelampene i [[menora]]en vart tende, vart atterinnviinga av Tempelet feira i åtte dagar med [[ofring]]ar og musikk. (1. makk. 4:36)

Ein del historikarar meiner at grunnen til den første feiringa av hanukká varte i åtte dagar var at dette var ei forseinka markering av [[sukkót]] (lauvhyttefesten) (sjå 3. makk. 10:6 og 1:9.), sidan det ikkje var praktisk mogleg for [[jødar|jødane]] å feire [[sukkót]] på rett vis under krigen. Sukkót er òg ei åttedagars høgtid, og under tida da det andre [[Tempelet i Jerusalem|Tempelet]] stod var tenning av lamper ein viktig del av sukkót-feiringa. (Sukkót 5:2-4) Lys vart òg tende heime, og det folkelege namnet på høgtida var derfor «Lyshøgtida». (Josephus, ''Jødiske historiske hendingar'' 12:7, §7) Det har vorte påpeikt at dei jødiske valfartsfestane er knytte til innhaustinga av dei bibelske «sju fruktene» som [[Israel]] er kjent for. [[Pesah]] er ei feiring av [[bygg (korn)|bygghausten]], [[sjabu‘ót]] (vekefesten) markerer [[kornslaget kveite|kveitehausten]] og [[sukkót]] (lauvhyttefesten) markerer innhaustinga av [[fiken]], [[daddel|dadlar]], [[granateple]] og [[drue]]r. Hanukká føyer seg inn i denne rekkja med å markere innhaustinga av det sjuande slaget, nemleg [[oliven]]. Olivenhausten finn stad i [[november]], og [[olivenolje]]n ville dermed vera ferdig til bruk under hanukká i [[desember]].

Opphavet åt hanukká er truleg enda eldre og meir grunnleggjande for kulturar på den nordlege halvkula. Fleire religionar markerer mørketida med ein lysfestival — i den skandinaviske [[åsatru]]a feirar ein [[jul]] med [[midtvinterblot]] ved [[vintersolkverv]], i [[kristendommen]] feirar ein [[kristmesse]] (i Skandinavia oftast kalla «jul» etter den førkristne festen), i [[hinduismen]] feirar ein lysfesten [[dipavali]] (‘rekkjer av lys’), [[romarriket|romarane]] feira [[saturnalia]] og i jødedommen feirar ein hanukká.

=== Hanukká i [[Talmúd]] og rabbinske kjelder ===
Hanukká-[[mirakel|miraklet]] er nemnt i [[Talmúd]], men ikkje i [[Makkabearbøkene]]. Denne høgtida markerer sigeren over [[selevkidriket|slevkid]]-styrkane som hadde prøvd å hindre [[Israel]] i å praktisere [[jødedommen]]. [[Jehudá hammakkabbí]] og brørne hans vann over overveldande styrkar og atterinnvigde Tempelet. Denne åttedagslange høgtida blir markert ved at ein tenner lys i ein særskild [[menora]] som blant dei fleste [[sefardiske jødar]] tradisjonelt er kjend som ein '''hanukká''' og blant Balkan-sefardím og i moderne [[hebraisk]] som ein '''hanukkijá'''.

I [[Talmúd]] (''Shabbát 21b'') høyrer vi at etter at okkupasjonsmakta hadde vorte utdriven frå Tempelet, så gjekk makkabearane inn for å taka ned dei heidenske gudebileta og setja Tempelet i stand att. Dei oppdaga at dei fleste heilage gjenstandane hadde vorte skjenda. Dei leitte òg etter rituelt reinsa [[olivenolje]] for å tenne [[ner tamíd|det evige lyset]] i [[menora]]en att, men fann berre nok olje til å vara ein einaste dag. Dei fylte denne oljen i lampa og tende ho og gav seg så til med å presse og reinse ny olje. Ved eit under varte oljen lenge nok til at da dei endeleg hadde den nye oljen klar til bruk åtte dagar seinare, så brann lyset i [[menora]]en framleis. Dette er sagt å vera grunnen til at [[jødar|rabbinske jødar]] tenner [[levande lys]] kvar kveld gjennom heile høgtida.

I [[Talmúd]] viser dei til to ulike tradisjonar for korleis ein tende lysa:
# [[Sjammai]] tilrådde å tenne åtte lys på den første kvelden og deretter eitt lys mindre kvar kveld inntil ein berre tente eitt einaste hanukkalys på den siste kvelden.
# [[Hillél]] tilrådde å tenne eitt lys den første kvelden, og deretter eitt ekstra lys kvar kveld, inntil ein tende åtte hanukkalys den siste kvelden. ([[Talmúd]] ''Sjabbát'' 21b) [[Josephus]] meinte at lysa symboliserte fridommen som [[jødar|jødane]] fekk på den dagen ein minnest under hanukká-høgtida.

== Hanukká i dag ==

=== Ritual ===
[[fil:Bialahanukabp.JPG|mini|Hanukkalesing av storrabbinar Aaron Rabinowitz.]]

==== Lystenning ====
Kvar av dei åtte kveldane av hanukká tenner ein minst eitt levande lys. Den normale skikken er å tenne eitt hanukkalys på første kvelden, to hanukkalys på andre kvelden og så vidare inntil åttande kvelden, når ein tenner åtte hanukkalys. Ein har ikkje lov til å bruke desse lysa til noko anna enn å sjå dei og minnast underet i [[Tempelet i Jerusalem|Tempelet]]. Sidan det kan hende at ein gløymer seg eller har eit ærend som ikkje kan vente, tenner ein òg eit ekstra lys kvar kveld — ein såkalla '''sjammásj''', eller ‘tenar’. Funksjonen åt tenaren er å gjeva lys slik at den som kjem til å utføre arbeid ikkje gjer dette berre til lyset av hanukkalysa. [[Askenasiske jødar]] brukar sjammásjen òg til å tenne hanukkalysa med, medan [[sefardiske jødar]] brukar eit anna lys til dette og tenner sjammásjen sist, slik at han ikkje skal brenne ut føre dei andre lysa.

Dei levande lysa har tradisjonelt vore småe [[oljelampe]]r med [[olivenolje]], men i nyare tid har det vorte vanleg å bruke [[vokslys]] eller [[stearinlys]] i staden.

Føre ein tenner det første lyset seier ein to velsigningar: Den første velsigninga er over bodet om å tenne lys for hanukká, og den andre er ei takkseiing over undra som skjedde i [[Jerusalem]] i dei dagane (165 fvt.) og på denne tida (frå 25. [[kislév]]). På første kvelden seier ein i tillegg ''sjehehejánu'', ei takkseiingssigning over at ein enda ein gong har fått nå fram til denne tida.

Etter å ha tent det første lyset seier ein «Hannerót hallálu»:

{{he p|
הַנֵּרוֹת הַלָּֽלוּ
אָֽנוּ מַדְלִיקִין.
עַל הַנִּסִּים
וְעַל הַפּוּרְקַן
וְעַל הַגְּבוּרוֹת
וְעַל הַתְּשׁוּעוֹת
וְעַל הַנִּפְלָאוֹת
וְעַל הַנֶּֽחָמוֹת.
שֶׁעָשִֽׂיתָ‌ לַֽאֲבוֹתֵֽינוּ.
בַּיָּמִים הָהֵם. בַּזְּמַן הַזֶּה.
עַל יְדֵי כֹּֽהֲנֶֽיךָ הַקְּדוֹשִׁים.
וְכָל־שְׁמוֹנַת יְמֵי חֲנוּכָּה.
הַנֵּרוֹת הַלָּֽלוּ קֹֽדֶשׁ הֵן.
וְאֵין לָֽנוּ רְשׁוּת
לְהִשְׁתַּמֵּשׁ בָּהֵן.
אֶלָּא לִרְאוֹתָן בִּלְבַּד.
כְּדֵי לְהוֹדוֹת לִשְׁמֶֽךָ
עַל נִסֶּֽךָ וְעַל יְשֽׁוּעָתֶֽךָ
וְעַל נִפְלְאוֹתֶֽךָ׃
}}

:''Desse lysa tenner vi for mirakla og for forløysingane og for storverka og for bergingane og for undra og for trøystene som du gjorde for foreldra våre i dei dagane, på denne tida, med hjelp av dei heilage prestane dine. Og alle åtte hanukkadagane er desse lysa heilage, og det er ikkje lov for oss å bruke dei anna enn å sjå på dei for å prise Namnet Ditt for mirakla Dine, bergingane Dine og undra Dine.” <small>(sefardisk versjon, omsett av Olve Utne)</small>''

[[Askenasiske jødar]] og i nyare tid òg enkelte vesteuropeiske og syriske [[sefardiske jødar|sefardim]] syng så den tysk-jødiske mellomalderhymnen [[Ma‘oz sur]]. [[Sefardiske jødar]] syng oftast [[Davidssalmane|Davidssalme]] 30. Særleg blant askenasiske jødar er det òg vanleg å syngje andre hanukkasongar i samband med lystenninga — sjå meir om dette under bolken om musikk nedanfor.

==== Tekstlesing ====

=== Musikk ===
Liste over sentrale hanukkasongar:
* [[Ma‘oz sur]] - [[askenasisk jødedom|askenasisk]] [[hymne]] frå [[Tyskland|tysk]] [[mellomalderen|mellomalder]].
* [[Chanike, oi chanike]] - [[jiddisch]] song 
* [[Ocho kandelikas]] - moderne [[sefardiske jødar|sefardisk]] song på [[jødespansk|ladino]] skriven av [[Flory Jagoda]].

[[fil:Hanukkah dishes.jpg|mini|Hanukkaretter.]]
=== Mat ===
Det er vanleg å eta mjølkemat, til dømes [[semulepudding]], særleg blant [[sefardiske jødar]] og [[mizrahiske jødar]]. Europeiske [[sefardiske jødar|sefardim]] og [[askenasiske jødar|askenasar]] legg særleg stor vekt på mat steikt i [[matolje|olje]] — slik som [[bimuelos]] (ein variant av [[berlinerbolle|berlinerbollar]]) eller [[latkes]] (frityrsteikte potetlappar).

=== Rolla til [[Israel]] ===
I og med at staten [[Israel]] vart oppretta i [[1948]] har det vorte noko meir fokus på atterinnføringa av jødisk sjølvstende i [[Israel]] enn det som tradisjonelt har vore tilfelle i rabbinsk [[jødedom]]. Den tradisjonelle [[askenasiske jødar|askenasiske]] [[dreidel]]en, ein [[snurrebass]] med fire sider som fungerer som ein [[terning]], har vanlegvis bokstavane נ (nun) ג (gimel) ה (he) ש (šin). Desse bokstavane har i nyare tid vorte tolka som ei forkorting av [[hebraisk]] «nes gadól hayá šam» (eit stort under hende der) — blir i [[Israel]] i dag produsert med ein פ (pe) i staden for ש (šin). Tydinga blir dermed endra frå at underet hende ''der'' (šam) til at det hende ''her'' (po).

=== Påverknad frå kristen kultur ===
Frå tidleg på [[1900-talet]], særleg i [[USA]], har det vore mykje kulturell påverknad frå generell vestleg kultur. Dette viser seg mellom anna i at mange kulturelle trekk som elles er typisk for [[jul]]efeiring er vorte tekne i bruk i samband med hanukká — anten direkte eller i meir eller mindre modifisert form. Dette gjeld mellom anna ei mykje større vekt på [[gåve]]gjeving og utvendige [[lysdekorasjon]]ar. Frå tidleg på [[1900-talet]] har det vorte relativt vanleg å taka inn tre og pynte til hanukká. Denne skikken blir avvist av mange [[jødar]] som ein [[kristendommen|kristen]] tradisjon, sjølv om denne skikken er eldre enn kristendommen i [[Tyskland]], der skikken kjem frå. Symbolske [[farge|fargar]] er vorte vanleg for hanukká akkurat som for [[jul]]. Dei typiske hanukkafargane er [[blå]]tt, [[kvit]]t og [[sølv]].

==== Humor: «The Hanukkah man» ====
Ein sjeldan gong kan ein òg, som kulturell humor — og på ''ingen'' måte godteke som ein ekte jødisk skikk, finne «the Hannukah man» — røslege [[julenisse]]-liknande heilskjeggkarar i [[blå]] [[nisselue]] med [[kvit]] [[pels]]trimming, og elles gjerne iført [[hasidim|hasidisk]] klesdrakt med vest og [[tallét|sisít]] — men desse blåkledde driv ikkje med sortering av snille og slemme born, men konsentrerer seg heller om servering av [[latkes]] (potetpannekaker), tenning av hanukkalys og song og spel av munter musikk. Dette heng sjølvsagt saman med andre kulturelle parodiar som til dømes den [[afro-amerikansk kultur|afro-amerikanske]] «Kwanzaa dude».

=== Påverknad på kristendommen ===
==== Jødisk bakgrunn for [[jul]]a ====
Den [[kristendommen|kristne]] [[jul]]efeiringa har truleg mykje av det historiske opphavet sitt i hanukká — ved sida av den romerske [[saturnalia]]-festen og lokale før-kristne skikkar, slik som nord-europeisk [[åsatru]] i [[Skandinavia]].

==== Hanukká blant kristne ====
I dei siste tiåra har mange [[protestantisk kristendom|protestantiske kristne]] byrja å orientere seg kring dei jødiske røtene åt religionen deira og har teke til seg mange høgtider og feiringar frå [[jødedommen]]. Denne tendensen er særleg sterk i den synkretistiske religionen [[messiansk jødedom]], men er på ingen måte avgrensa berre til denne gruppa. Mange kristne tenner hanukkalys og følgjer eventuelt òg andre hanukkaskikkar. I tillegg til dette meiner ein del kristne at det er samband mellom lysunderet i [[Tempelet i Jerusalem|Tempelet]] og [[Jesus|Jesu]] fødsel. Nokre meiner at den 25. [[kislév]] er den korrekte [[jul]]edagen, ikkje [[25. desember]]. Slik kombinerer og utvidar ein del kristne desse to høgtidene, medan andre att held dei atskilde og feirar båe to.

== Historisk tidsline ==
* [[-198|198 fvt.]]: Hæren åt den selevkidiske kong [[Antiokhos III av Syria]] (Antiokhos den store) jagar [[Ptolemaios V av Egypt]] frå [[Judea]] og [[Samaria]].
* [[-180|180 fvt.]]: [[Antiokhos IV av Syria]] (Antiokhos Epiphanes) tiltred selevkidartrona.
* [[-168|168 fvt.]]: Under styret åt Antiokhos IV blir [[Tempelet i Jerusalem|Tempelet]] plyndra, [[jødar]] blir massakrerte og [[jødedommen]] blir forboden.
* [[-167|167 fvt.]]: Antiokhos gjev ordre om å reise eit altar for [[Zevs]] i Tempelet. Mattitjáhu og dei fem sønene hans, Johanán, Sjimón, Elazár, Jonatán og Jehudá leier eit opprør mot Antiokhos. Jehudá blir kjend som [[Jehudá Makkabbí]] (Jehudá Hammaren).
* [[-166|166 fvt.]]: Mattitjáhu døyr og Jehudá tek over plassen hans som leiar. Det jødiske [[Hasmonear-dynastiet]] blir etablert; det kjem til å vara fram til [[63 fvt.]]
* [[-165|165 fvt.]]: Det jødiske opprøret mot [[Selevkid-dynastiet]] vinn. Tempelet blir frigjort og atterinnvigd. (Hanukká)
* [[-142|142 fvt.]]: Det andre jødiske samveldet blir etablert. Selevkidane godkjenner det jødiske sjølvstyret. Selevkidarkongen har eit formelt overherredømme som er anerkjent av hasmonearane. Dette blir innleiinga til ein periode med geografisk utviding, folkevekst og religiøs, kulturell og sosialt sett positiv utvikling.
* [[-139|139 fvt.]]: Det [[Romarriket|romerske]] [[Det romerske senatet|senatet]] anerkjenner det jødiske sjølvstyret.
* [[-130|130 fvt.]]: [[Antiokhos VII av Syria]] omleirar [[Jerusalem]], men trekkjer seg så attende.
* [[-129|129 fvt.]]: Antiokhos VII døyr. [[Judea]] frigjer seg fullstendig frå det [[Syria|syriske]] styret. 
* [[-96|96 fvt.]]: Ein åtte år lang borgarkrig byrjar.
* [[-83|83 fvt.]]: Det [[Judea|judeiske]] kongedømmet konsoliderer seg i områda austom [[Jordanelva]].
* [[-63|63 fvt.]]: [[Hasmonear-dynastiet]] tek slutt på grunn av rivalisering mellom brørne [[Aristobulos II av Judea|Aristobulos II]] og [[Hyrkanos II av Judea|Hyrkanos II]] der båe desse bed [[Romarriket|Roma]] om å gripe inn og hjelpe dei å taka makta. Roma rykkjer inn og tek full kontroll over heile nasjonen. Tolv tusen jødar blir massakrerte når romarane går inn i [[Jerusalem]]. [[Kohén|Prestane]] i [[Tempelet i Jerusalem|Tempelet]] blir drepne endatil ved altaret. Roma annekterer [[Judea]].

== Kva datoar fell hanukká på? ==
Første kvelden av hanukká fell på dei følgjande datoane i [[den gregorianske kalenderen]]:

{| 
|-
|
* 2000: 21. desember
* 2001: 9. desember
* 2002: 29. november
* 2003: 19. desember
* 2004: 7. desember
* 2005: 25. desember
* 2006: 15. desember
* 2007: 4. desember
* 2009: 11. desember
* 2010: 1. desember
|
* 2011: 20. desember
* 2012: 8. desember
* 2013: 27. november
* 2014: 16. desember
* 2015: 6. desember
* 2016: 24. desember
* 2017: 12. desember
* 2018: 2. desember
* 2019: 22. desember
* 2020: 10. desember
|}

== Sjå òg ==
* [[divali]]
* [[jul]]
* [[saturnalia]]

== Bakgrunnsstoff ==
=== Generelle faglege lenkjer ===
* [http://www.jewishencyclopedia.com/view.jsp?artid=265&letter=H JewishEncyclopedia.com: ḤANUKKAH]
* [https://web.archive.org/web/20010516135912/http://www.geocities.com/anedregaard/apokryf/makkabearbok.html 1. Makkabearbok i nynorsk omsetjing ved Aslak Nedregård]

=== Humor ===
* [http://www.pranks4u.com/tevye.html «Hannukah Harry aka Tevye. <small>Music, Magic, Games. Dresses like a Hassidic Rabbi. Sings, dances and plays klezmer music on trumpet.</small>»]
{{tidlegare utvald|år=2004|}}

{{jødiske merkedagar}}
{{Autoritetsdata}}

[[Kategori:Jødiske høgtider]]
[[Kategori:Hanukká]]
[[Kategori:Lyshøgtider]]
[[Kategori:Desember]]
[[Kategori:Vinterfestar]]
[[Kategori:Kislév]]