Sjå kjelda til Murmansk

{{Infoboks by Russland
| offisielt_namn = Murmansk
| russisk namn = Мурманск
| bilet_horisont =MurmanskHarbour.jpg
| bilettekst =Hamna i Murmansk
| bilet_byvåpen = RUS Murmansk COA.svg
| bilet_flagg =Flag of Murmansk Oblast.svg
| føderasjonssubjekt = Murmansk oblast
| kartposisjon2 =Murmansk oblast
| borgarmeister = <!-- Mikhail Savtsjenko -->
| etablert_tittel = Grunnlagd <br />Bystatus
| etablert_dato = [[1916]]<br />[[1916]]
| totalareal = 151
| innbyggjarar_i_år = 2007
| innbyggjarar_totalt = 317500
| latd = 68 |latm = 58 
| longd = 33 |longm = 05
| høgd = 46
| utc_skilnad = + 3
| postnummer = 183000–183075
| retningsnummer = (+7)8152
| bilnummer =
| nettside = mun.gov-murman.ru/murmansk/
}} 				
'''Murmansk''' ([[russisk]] Мурманск) er ein by på [[Kolahalvøya]] lengst nordvest i [[Russland]], ikkje langt frå grensa til [[Noreg]]. Murmansk er den største byen nord for [[polarsirkel]]en og administrasjonssenter for Murmansk oblast. Byen hadde i [[2006]] rundt 320&nbsp;000&nbsp;innbyggjarar. Byen er viktig med ei isfri hamn som gjev Russland fri tilkomst til [[Atlanterhavet]], både sivilt og militært. Den russiske marinen har ein større flåte med [[atomubåt]]ar i nabobyen [[Severomorsk]]. I sjølve Murmansk finst det ingen krigsskip.

Byen vart grunnlagd i 1916 og fekk namnet ''Romanov-na-Murman'', men vart omdøypt til ''Murmansk'' etter [[den russiske revolusjonen|oktoberrevolusjonen]] i [[1917]]. ''Murman'' er det gamle namnet på ''[[Barentshavet]]'' og på ''nordmenn''. I dag er Murmansk ein moderne by, men som framleis er prega av kontrastene mellom [[Sovjetunionen|Sovjettida]] og vår tid. Murmansk ligg ut mot Barentshavet som har rike ressursar særleg innan [[fiskeri]]. På [[2000-talet]] er det store planer for utbygging av [[naturgassfelt]] i området.

Byen er delt inn i tre hovuddistrikt; ''Leninskij, Oktjabrskij'' og ''Pervomajskij''.

== Historie ==

=== Eldre tider ===

Ingen veit kor tid dei første menneska kom til Kolahalvøya, men ein kjenner til fleire folkegrupper som har innvandra til området seinare. Frå 500- til 200-talet f.Kr kom det stammer som etnisk var i slekt med [[Volga]]-stammene. Rundt 100 f.Kr. kom stammer som høyrte til [[finsk-ugriske språk|finsk-ugriske]] grupper. Dei gamle og dei nye innbyggjarane blanda seg og eit [[samar|oldtidssamefolk]] oppstod. Nordmenn kalla dei ''terfinnar'' etter namnet deira på Kolahalvøya, som var ''Ter''. [[Ottar frå Hålogaland]] brukte dette namnet på samefolket her på 800-talet: «Heile dette landet er tomt og berre på nokre få plassar bur det 'terfinnar', som jaktar og fiskar». Kolalandet skal i ein periode ha vore [[hålogaland]]sk ''skattland'', der hovdingar drog inn [[finneskatten|finneskatt]] frå samane. 

Mellom 1100-talet og 1300-talet kom folk frå [[Novgorod]]-området nordover. Novgorod starta skattlegging av den samiske folkesetnaden og ein periode vart dei dobbelt skattlagt, men i [[1251]] vart styresmaktene einige om skattane. Midt på 1400-talet vart dei første [[Russland|russiske]] busetnadane oppretta på ''Terskkysten''; ''[[Umba i Russland|Umba]]'' og ''[[busetnaden Varzuga|Varzuga]]''. Dei vart kalla [[pomorar]] (kystbuarar). Kommunikasjonen mellom samane og pomorane hadde innverknad på levemåten til samane.

==== Del av Moskvastaten ====

I [[1478]] vart Kola saman med resten av Novgorod-områda underlagt [[storfyrstedømet Moskva]], med sentrum i [[Kandalaksja]]. [[Kristendom]]men vart innført og folkesetnaden auka i området. Om sommaren samla opp til to tusen fiskarar seg på halvøya, for sommarsesongfisket. Norske, [[Danmark|danske]] og [[Nederland|hollandske]] oppkjøpsfartøy vitja området på [[1500-talet]]. Fiskarane sin busetnad vart på midten av 1500-talet kalla ''Kola'' og denne busetnaden utvikla seg til ein by, i [[1582]] var det 71 gardar og meir enn 400 menneske som budde her. Byen var sentrum for internasjonal handel i området, elles levde folk av fiske, lagerutleige og båtbygging og -reparasjonar.

På slutten av 1500-talet vart Kolahalvøya angrepet av [[Danmark]], som ville hindre handelen med murmanarne. Området vart òg angripe av [[Sverige|svenskar]], som mellom anna plyndra og brente fleire kloster. I [[1585]] vart sentrum for den internasjonale handelen flytta til [[Arkhangelsk]]. Styresmaktene i Moskva stasjonerte ein forsvarsavdeling i Kola, i [[1625]] omfatta det 500 menn og ni kanonar. I tillegg til festningsby, vart Kola administrasjonssenter for området, som bestod av Kolahalvøya (utanom Umba og Varzuga) i tillegg til nordre del av [[Karelia]].

==== Del av Det russiske imperiet ====
 
På 1700-talet vart det nedgangstider for Kolahalvøya, handelen vart [[monopol]]isert og avgrensa til få handelshus og grupper. Ei anna årsak var at klostera i området vart tildelt store landområde, til dømes hadde ''Petsjengaklosteret'' rundt ein fjerdedel av halvøya. I [[1760-åra]] vart dette klosteret nedlagd og handelsmonopolet oppløyst.

I [[1809]] vart Kolahalvøya angripen av [[England|engelskmenn]] som tok fleire handelsfartøy, krut, mat og andre varer. Området vart òg angripe under [[Krimkrigen]]. I [[1854]] vart Kolahalvøya angripe på ny, denne gongen av engelskmenn og [[Frankrike|franskmenn]]. Byen vart sterkt skadd, ''Oppstandelseskyrkja'' og mange andre bygg vart brent.

I [[1858]] vart Kolahalvøya innlemma i distriktet [[Kemsk]] og all administrasjon på halvøya vart nedlagt. På [[1860-talet]] vart den første fabrikken etablert og fleire kom etter kvart, mellom anna nokre sagbruk. På [[1870-talet]] vart ei skipsrute etablert rundt halvøya, noko som vart viktig for vidare utvikling av området. Folk frå Kolahalvøya deltok òg i [[Pomorhandel]]en mellom folk frå [[Kvitsjøen|Kvitsjøområdet]] og kysten av [[Nord-Noreg]] med fisk og korn som (bytte)handelsvarer. Denne handelen pågjekk fram til [[den russiske revolusjonen|revolusjonen]].

==== Murmansk vert grunnlagd ====

Under [[den første verdskrigen]] måtte Russland skaffe våpen og ammunisjon frå [[Storbritannia]], [[Frankrike]] og [[USA]] og Murmansk vart vald som hamn for denne handelsflåten. Dette førte til ei forlenging av jernbanen frå [[Petrozavodsk]] til Murmansk, som starta i [[1915]] og vart ferdig året etter. Same år vart ''Nordishavsflåten'', som bestod av [[trålar]]ar, [[torpedobåt]]ar og [[kryssar]]ar, etablert på staden. Ved utbygginga av jernbanestasjonen og marinebasen, dukka det òg opp ein del bustader og byen vart kalka ''Romanov-na-Murman'' etter fyrstehuset [[Romanov]] (det russiske [[tsar]]-dynastiet) og tsar [[Nikolaj II av Russland|Nikolaj II]]. Han vart offisielt grunnlagt den [[21. september]] [[1916]] ([[4. oktober]] ifølgje den nye kalenderen). [[3. april]] [[1917]] vart byen omdøypt til ''Murmansk''. Då var det kring 10&nbsp;000 innbyggjarar i byen.

==== Revolusjon, borgarkrig og verdskrigar ====

Etter [[den russiske revolusjonen|oktoberrevolusjonen]] i [[1917]] tok [[Sovjetunionen|sovjetmakta]] over og dei vestlege nasjonalitetane som var i Murmansk på denne tida valde å handle med lokale styresmakter. Frå [[1918]] til [[1920]] var byen [[okkupasjon|okkupert]] av mellom anna vestmaktene som hadde vore allierte under [[den første verdskrigen]]. Fiendtlege [[Finland|finske]] og [[Tyskland|tyske]] ubåtar i [[Barentshavet]] og styrkar i Nord-Finland trua. I [[1918]] gjekk sovjetmakta inn i ein fredsavtale med Tyskland. Murmansk vart skild frå Sovjetrussland og vart ein del av den antibolsjevikske nordregionen som hadde støtte frå vestmaktene og senter i [[Arkhangelsk]]. Dei allierte forlet Nord-Russland i [[1919]] og i [[1920]] vart sovjetmakta òg etablert i Murmansk.

Fram til [[den andre verdskrigen]] vart det bygt marinebaser og utvikla industri i Murmansk, hovudsakleg innan fiske, gruvedrift, metalurgisk og kjemisk industri. Folketalet auka.

Under det sovjetiske åtaket på [[Finland]] i [[1939]] hadde den russiske 14. arméen avsett tre divisjonar til Murmanskområdet. Oppgåva deira var å sikre heile kyststrekninga og ta den finske hamna [[Petsjenga|Petsamo]] (mellom Sovjetunionen og Noreg), som var Finland si hamn mot [[Barentshavet]]. Slik skulle ein hindre at statar som eventuelt ville kome for å hjelpe finnane skulle sende troppar og utstyr inn i Finland frå nord. Finnane beit særs godt frå seg under [[Vinterkrigen]] og sjølv om Petsamo vart inntatt, vart ikkje finnane drive lengre vestover enn til [[Enaresjøen]].

Etter at Sovjetunionen i [[1941]] kom med i den [[den andre verdskrigen]] vart Murmansk sentral i den [[Sovjetunionen|sovjetiske]] krigsorganisasjonen, ettersom han var hovudhamn for forsyningar frå vestmaktene [[Storbritannia]] og [[USA]].

Det segla til saman ikkje mindre enn 78 konvoiar mellom august 1941 og mai 1945 (skjønt med to avbrot). Mange av konvoiane gjekk til Murmansk og hamnene omkring, enkelte andre gjekk vidare til Kvitsjøen.
[[Fil:RR5010-0007R 55-я годовщина Победы в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.png|venstre|mini|150x150pk|Mynt til ære for Murmansk sin status som «[[Helteby]]».]]
[[Tyskland|Tyske]] styrkar rykte fram mot Murmansk i [[1941]], men møtte sterk motstand. Av grunner som ein i ettertid har vanskeleg for å forstå, meinte den tyske overkommando at det ikkje ville vere mogeleg å angripe med større styrkar enn dei gjorde; dei meinte at ein ikkje ville klare å forsørgje dei langs lange og ugjestmilde forsyningslinjer. Dette medverka til at den tyske offensiven vart stansa før han nådde Murmansk, i [[Litsadalen]]. Sjølv då tyskarane kutta den vitale karelske jernbanelinja mellom Kolahalvøya og det øvrige Russland, greidde dei ikkje å erobre byen. Tyskarane bomba Murmansk og store delar av byen vart øydelagd. Avhengig av vêrtilhøva kunne bombeåtaka finne stad nesten dagleg, særleg i dei periodane då allierte forsyningsskip låg til kai.

Den murmanske motstanden vart heidra av Sovjetunionen i [[1985]] og byen Murmansk fekk ærestittelen ''[[Helteby]]''.

Trass i dei store personlege oppofringane dei allierte sjøfolka kom med under denne konvoifarten, kunne ein alltid merke [[Josef Stalin|Stalin]] sin paranoide årvakenheit mot vestleg påverknad. Den eine restauranten og den eine vesle klubben som sjøfolka kunne vitja under sine opphald i hamna, var forbode område for den russiske bybefolkninga. Dei russiske servitrisene vart heile tida halde nøye auge med av uniformerte menn.

==== Etterkrigstid ====

[[Fil:Akula class submarine.JPG|mini|Russisk atomdriven ubåt.]]

Etter krigen starta gjenoppbygginga av Murmansk og industrien vart utvikla vidare. I slutten av [[1940-åra]] vart det etablert jernverk og aluminiumsverk i området. Nye fabrikktrålarar vart teke i bruk innan fiskeindustrien. Vasskraftverk og seinare atomkraftverk vart etablert på 50- og 60-talet, bustadbygginga tok seg òg opp.

På slutten av 70-talet vart tidene meir pessimistiske, fisket vart regulert på grunn av overfiske og laksen forsvann frå elvene. Det vart mangel på råvarer og belastninga på miljøet vart stort. Frå [[1985]] utvikla det seg ein ny industri basert på [[råolje|olje]] og [[gass]] og i [[1991]] vart Murmanskregionen igjen ein av dei viktigaste industrielle sentera i Russland. I tillegg er Kolahalvøya eit viktig område for forsvaret av den russiske føderasjonen. Under [[den kalde krigen]] var Murmansk sentrum for [[ubåt]]aktiviteten til Sovjetunionen og etter at unionen vart oppløyst er byen framleis hovudkvarter for den russiske nordflåten i tillegg til flåten med atomdrivne [[isbrytar]]ar. Krisen etter oppløysninga av Sovjetunionen har likevel råka Murmansk hardt og byen har sidan 1989 mista om lag ein tredjedel av innbyggjarane.

== Klima ==
{| class="wikitable" style="width: 65%; margin: 0 auto 0 auto;"
|+ '''Klimatabell'''
|-
! 
! Jan
! Feb
! Mar
! Apr
! Mai
! Jun
! Jul
! Aug
! Sep
! Okt
! Nov
! Des
! År
|-
! Normal maks. temperatur ([[Celsius|°C]])
|−7,2
|−7,3
|−3,3
|1,9
|7,2
|14,0
|17,2
|15,2
|9,6
|2,9
|−2,0
|−5,3
|3,7
|-
! Normal min. temperaur ([[Celsius|°C]])
|−13,8
|−13,4
|−9,8
|−4,4
|0,6
|5,7
|8,8
|8,0
|4,3
|−1,2
|−7,0
|−11,4
|−2,7
|-
! Nedbørsnormal ([[meter|mm]])
|30
|22
|19
|20
|30
|53
|61
|65
|53
|44
|40
|36
|473
|-
| colspan="15" style="text-align: center;" | <small>'''Kjelde:''' [http://pogoda.ru.net/climate/22113.htm Pogoda.ru.net]</small>
|}

== Næringsliv ==

=== Hamna ===

Murmansk er ein maritim by og har den einaste nordrussiske hamna som er isfri heile året. Her er ei handelshamn som vart grunnlagt i [[1915]], ei fiskehamn grunnlagd i [[1934]], den første russiske [[trålar]]flåten [[1920]], [[isbrytar]]flåten og mange bedrifter tilknytte den marine bransjen, som til dømes ''Murmansk Shipping Company''. Hovudindustrien omfattar fiske, fiskeforedling og næringsmiddelindustri, skipsreparasjonar, transport og geologi.

=== Turisme ===

Turistnæringa tilbyr aktivitetar som laksefiske, skisport, arktiske turar med isbrytarar til [[Nordpolen]] og økologiske fisketurar. Det er meir enn ti hotell i Murmansk. Området vert betjent av [[Murmansk lufthamn]] ved [[Murmasji]].

== Utdanning og forsking ==

Dei viktigaste utdanningsinstitusjonane er ''Murmansk Statlege Tekniske Universitet (MSTU) og Murmansk Statlege Pedagogiske Universitet (MSPU)''. Av forskingsinstitusjonar finn ein ''Det polarvitskaplege forskingsinstituttet for fiskeindustri og oseanografi (PINRO), ''Murmansk Marinbiologiske institutt av det russiske vitenskapsakademi (MMBI), Polar geofysiske institutt'' og ''Kola vitskaplege senter av det russiske vitenskapsakademi''.

I tillegg finst det andre akademiske institusjonar; ''Murmansk maritime fiskerihøgskule, Kooperativ teknisk skole, Murmansk høgskule for økonomi, statistikk og informatikk, Murmansk musikkhøgskule, Murmansk lærarhøgskule'' og ''Murmansk medisinske høgskule''.

== Kultur ==

[[Fil:MurmanskProspektLenin.jpg|mini|Lenin Prospekt, hovudgata i Murmansk]]
Nasjonal og internasjonal viktig er [[helleristing]]ane frå andre til fjerde tusenår f.Kr. ved elva [[Ponoj]] og ved breidda av innsjøen [[Kanozero]], som viser at det har budd menneske lenge på Kolahalvøya. I dei gamle [[pomorar|pomorlandsbyane]] ''Varzuga'' og ''Kovda'' finst det tre[[arkitektur]] og gravstader frå [[1600-talet]]. I tillegg er kolasamane og pomorane sine folketradisjonar originale og viktige.

Det er tre teater i Murmansk; ''Det regionale dramateateret, Nordflåtens teater'' og ''Det regionale dukketeatershow''. Det er meir enn 80 museum i Murmanskområdet. ''Murmansk regionale museum for lokalkunnskap'' fortel om minerala i området, nordleg [[taiga]] og [[tundra]], hava omkring og historia i området. ''Murmansk regionale kunstmuseum'' er eit av dei yngste i Russland, grunnlagt i [[1989]]. Museumet rettar seg hovudsakleg mot nordrussiske tema og verk av nord- og vestrussiske kunstnarar. ''Nordflåtens marinemuseum'' fortel om opprettinga av den russiske flåten i nord, om ''Nordflåten'', krigsdeltaking og utviklinga av flåten i etterkrigstida. I tillegg finst det fleire kommunale museum, mellom anna i ''Kirovsk'' (det eldste) og i ''Poljarnij''.

[[Nordflåten]] har fleire kulturtilbod enn teateret (som er det eldste på Kolahalvøya) og musumet. I dag består tilbodet av 50 kulturinstitusjonar, 130 bibliotek, fleire museum, militærkorps og musikkgrupper.

Murmansk er òg sete for bispedømmet Murmansk og Montsjegorsk i [[den russisk-ortodokse kyrkja]].

== Venskapsbyar ==

* {{flaggikon|Island}} [[Akureyri]] i [[Island]]
* {{flaggikon|Noreg}} [[Vadsø]] i [[Noreg]]
* {{flaggikon|Nederland}} [[Groningen]] i [[Nederland]]
* {{flaggikon|USA}} [[Jacksonville]] i [[Florida]] i [[USA]]
* {{flaggikon|Sverige}} [[Luleå]] i [[Sverige]]
* {{flaggikon|Finland}} [[Rovaniemi]] i [[Finland]]
* {{flaggikon|Noreg}} [[Tromsø]] i [[Noreg]]
* {{flaggikon|Polen}} [[Szczecin]] [[Polen]]

== Sjå òg ==
* [[Kolahalvøya]]
* [[Kvitsjøen]]
* [[Barentshavet]]
* [[Samiske stadnamn i Russland]]

== Litteratur ==

* S.G. Holtsmark. ''Fra periferi til krigsteater. Nordområdene i sovjetisk militær tenkning i mellomkrigstiden.'' [http://www.mil.no/felles/ifs/start/publikasjoner_ifs/ifs_serier/forsvarsstudie/ pdf]

== Bakgrunnsstoff ==
{{commons2|Kategori:Murmansk}}
* [http://www.murmansk1.ru/en/ Murmansk: informasjon og bilete] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080408102844/http://www.murmansk1.ru/en/ |date=2008-04-08 }}
* [http://www.xibiny.ru/en/ Info Murmansk region]{{Død lenkje|date=oktober 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://2004.murman.ru/index-eng.shtml Murmansk region - 2004]
* [http://www.murman.ru/index-eng.shtml murman.ru - Nettstad for Murmansk] ''(engelsk)''
* [http://eng.mstu.edu.ru/ Murmansk Statlege Tekniske Universitet (MSTU)] ''(engelsk)''
* [http://www.mustiala.hamk.fi/verkkokurssit/michelson/Russland/15murmansk1.htm Hämeen Ammattikorkeakoulu eLearning Centre: Murmansk oblast]{{Død lenkje|date=oktober 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} ''(engelsk)''
* [http://maps.google.com/maps?q=kola,+Russland&ll=68.130668,33.815918&spn=4.696097,25.361938&t=k&hl=en Satellittbilete av Kolahalvøya] ''(Google Maps)''

== Kjelder ==
{{refopning}}
* ''Denne artikkelen bygger på «[[:nb:Murmansk|Murmansk]]» frå {{Wikipedia-utgåve|nb}}, den 27. november 2008.'' 
 {{refslutt}}

{{Byar i Murmansk oblast}}
{{Autoritetsdata}}

[[Kategori:Heltebyar]]
[[Kategori:Busetnader grunnlagde i 1916]]
[[Kategori:Hamnebyar i Russland]]