Sjå kjelda til Puriri

{{om||busetnaden nær Thames|Puriri på New Zealand}}
{{TaksoboksLua|taksonomi_WD=ja}}

'''Puriri''' (''Vitex lucens'') er eit [[eviggrønt]] [[tre]] som er [[endemisk]] for [[New Zealand]]. <!--(Slekta [[Vitex]], som tidlegare var lagt til familien [[Verbenaceae]], har nyleg vorte plassert i familien [[Lamiaceae]].)-->

== Historikk ==
Puriri vart først sanka av europeiske utforskarar i Tolaga Bay, av [[Joseph Banks]] og [[Daniel Solander]] under [[James Cook|Cook]] si første reise i 1769. Treet vart skildra av Solander i manuskriptet ''Primitae Florae Novae Zelandiae'' under namnet ''Ephielis pentaphylla'', og det vart også laga ei teikning av treet av betydeleg kunstnarleg kvalitet.<ref name=Cheeseman/> Den neste [[botanikk|botanikaren]] som omtala puriri, [[Allan Cunningham]], såg treet i 1826 «på dei steinete strendene i [[Bay of Islands]], der det ofte veks nær saltvatn». Cunningham gav det namnet ''Vitex littoralis'', og knytte det korrekt til ''Vitex''-familien, men oversåg at ''littoralis'' hadde vorte brukt på ein malayisk art fire år tidlegare. Kirk føreslo ''V. lucens'' i 1897 etter at ein var blitt merksam på at ''V. littoralis'' var «oppteke».<ref name=Cheeseman/><ref name=Dijkgraaf/>

[[Maori]]namnet til dette treet er ''pūriri'', eller stundom ''kauere''.<ref name=Jackson/> Det vanlege engelske namnet er vanlegvis ''puriri'', sjølv om ''New Zealand mahogni'' og ''New Zealand teak'' er bruka i eldre skriftlege kjelder, særleg med tanke på [[tømmer]]et.

== Utsjånad ==
[[Fil:Vitex lucens (Puriri) flower.JPG|mini|venstre|portrett|Puririblome]]
[[Fil:Big_Puriri_Vitex_lucens.jpg|mini|høgre|Eit stort puriritre nær [[Ruapekapeka]] i [[Northland på New Zealand|Northland]]. {{Foto|Astrid van Meeuwen-Dijkgraaf}}]]
Puriritreet kan veksa seg opptil 20 [[meter|m]] høgt, med ein stamme som vanlegvis kan verta opptil 1,5 m i diameter, ofte tjukkare, og med ei vid, utbreidd krone.<ref name=Fisher/> Den tynne [[bork]]en er vanlegvis glatt og lyst brun av farge,<ref name=Eagles/> men kan også vera svært flassande.

I tidlegare tider vart mengder av utvalde puriritre hogde ned for å skaffa tømmer til ei rekkje bruksområde. Berre dei beste trea vart felte, og dei knudrete trea ein no ofte kan finna i hamnehagar, fekk stå att. Dette har gjeve inntrykk av at puriri ikkje kan veksa rett, men i tidlegare omtalar av treet heiter det at stammane kan vera rette og frå 4,5 til 9 m høge,<ref name=Taylor/> og det er enno att nokre tre av dette slaget. Eit fint og rettvakse tre står bak Ruapekapeka Pa i Northland.

Dei mørke grøne, glinsande blada til puriri er [[bladformer|kopla]], vanlegvis med fem flikar, stundom tre. Dei inste to flikane er mindre enn dei andre tre. Blada har ''domatia'', små lommer, der den midtre bladnerven møter sidenervane.<ref name=Eagles/> Ingen veit sikkert kva domatia tener til. Undersida og bladnervane er lysare grøne.<ref name=West/> Blada på plantespirer er tynnare og lysare grøne med taggete kantar.<ref name=Dijkgraaf/> Frøplantar frå puriri kan forvekslast med tilsvarande frå [[kohekohe]], ''Dysoxylum spectabile'', den mest tydelege skilnaden er at puririblad veks ut frå eit punkt, medan blada til kohekohe er spreidde langs stengelen. [[Grein]]ene til puriri, særleg på dei unge trea, er firkanta i tverrsnitt.

Puriri er eit av dei få stadeigne trea som har store og fargesprakande blomar, medan blomane til mange andre plantar på New Zealand er kvite eller grøne. Dei tubulære (røyrforma) blomane til puriri liknar mykje på blomane til prydløvemunn (''Antirrhinum'')<ref name=Hamlin/> og kan variera frå sterkt lysande rosa til mørk raud, raudrosa (mest vanleg) eller stundom til og med kvite med eit stenk av gult eller rosa. Den klåre fargen, fasongen, den rikelege produksjonen av [[nektar]] og dei fine håra i blometrakta, tyder på at det er [[fugl]]ar som [[pollinering|pollinerer]] blomane, håra held [[insekt]] borte frå nektaren. På dei store øyene på New Zealand er det ofte mykje nektar i blomane, fordi det ikkje er nok fuglar til å eta alt som vert laga av trea.

[[Fil:PuririLeaves.jpg|mini|høgre|Dei frodige, flika blada til eit ungt puriritre.]]
Blomen er delt i fire lappar, samansette av to kronblad og fire lange [[støvberar]]ar. [[Griffel]]en veks og vert like lang som støvbærarane etter at pollenet er borte. Blomane dannar klynger med opp til tolv blomar i ei klynge.

Det kan finnast blomar på puriritreet heile året, men det blømer kraftigast om vinteren. Mogen frukt kan også finnast heile året, men er mest vanleg om sommaren. Puriri er eit svært viktig tre for innfødde fuglar på den nordlege halvdelen av [[Nordøya på New Zealand|Nordøya]] fordi det sørgjer for at der er føde på staden året rundt. Blomar og frukt er lett tilgjengelege ettersom dei veks heilt ute i enden på greinene.

Frukta er vanlegvis lyst raud til bleik gul (sjeldnare, og berre på tre med kvite blomar). Ho kan veksa seg så stor som eit [[kirsebær]], men er ikkje god på smak. Puririfrukta er ikkje den mest næringsrike i skog og kratt på New Zealand, ho inneheld mykje [[karbohydrat]] (utanom sukker), ikkje [[feitt]], [[sukker]] eller [[kalsium]], men ho er alltid å finna. [[Frø]]a ligg i ein svært hard, pæreforma kjerne<ref name=Jackson/> som kan innehalda inntil fire frø. Frøa frå ein kjerne kan spira samstundes eller med eit års mellomrom.<ref name=Dijkgraaf/>

== Utbreiing ==
Puriri er [[endemisk]] på New Zealand og finst på den nordlege halvdelen av [[Nordøya på New Zealand|Nordøya]] frå [[North Cape på New Zealand|North Cape]] til [[Waikato]] og Upper Thames, og derifrå i mindre førekomstar sørover til [[Mahiahalvøya]] (39,10 °S) på austkysten og [[Cape Egmont]] (39,27°) i vest. Treet er sjeldan i innlandet sør for 37°. I høgda veks det frå havnivå til 800 [[meter over havet|moh]]. Puriri veks gjerne på grøderik eller [[vulkan]]sk jord, og tidlege nybyggjarar leita gjerne opp og brende puriri-rike område for å finna god [[jordbruk]]sjord.<ref name=Dijkgraaf/><ref name=Dykgraaf/>

== Bruk ==
[[Fil:VitexLucens019.jpg|mini|høgre|Eit ungt tre med frukt.]]Puriri er ei verdfull matkjelde for det innfødde dyrelivet, ettersom treet sørgjer for både [[frukt]] og [[nektar]] på årstider då svært få andre planteslag lagar dette. Derfor er puriri ofte brukt ved plantefornying, til dømes i Elvie McGregor Reserve mellom [[Waipoua Forest]] og Katui Scenic Reserve i Northland og på [[Tiritiri Matangi-øya]] i [[Hauraki Gulf|Haurakigolfen]]. Ein vonar at planting av treslag som puriri, vil gje ei heilårleg matkjelde for fuglar, og med det få opp bestandane. Puriri er til dømes høgt verdsett som hjelp til å auka talet på den innfødde [[due]]arten [[kererū]], [[maoridue]]. Det er særleg viktig å oppretthalda bestanden av kererū, som er ein framståande representant i arbeidet med å byggja opp nye skogområde og oppretthalda restar av eldre, ettersom fuglen er den viktigaste arten for spreiing av frø frå tre med stor frukt.

Puriri er også ein viktig vert for andre artar. Puririmøllen (eller «spøkjelsesmøllen») ''[[Aenetus virescens]]'' er den største møllen på New Zealand, og kan nå eit [[vengespenn]] på inntil 15 [[centimeter|cm]]. Den 10&nbsp;cm lange [[larve]]n, som ikkje berre held seg til puriri, tek ofte tilhald i treet ved å grava lange, 7-talsforma gangar. Møllen har gått mykje attende i tal, og dei store [[sverm]]ane som vart omtala av dei tidlege nybyggjarane, ser ein ikkje lenger.<ref name=Miller/> Dei vide og utbreidde greinene gir også rom til [[epifytt]]arter som ''Astelia'', ''Griselinia lucida'' og ''[[Metrosideros robusta]]''.<ref name=Fisher/>

== Historisk bruk av maoriane ==
[[Maoriar|Maoriane]] brukte [[uttrekk]] av kokte blad som omslag ved forstuvingar og ved ryggverk, som eit hjelpemiddel ved sårstell, særleg kring øyrene, og mot sår hals.<ref name=Brooker/> Uttrekket vart også nytta til å vaska kroppane til avlidne som hjelp til å bevara dei.<ref name=Dykgraaf/> Puriritre eller -lundar var ofte ''[[tapu]]'' fordi dei vart brukte som gravstadar,<ref name=Burstal/> og puririblad vart brukte til hovudpynt eller borne i handa under ei ''tangi'' (gravferd).<ref name=Dykgraaf/>

Puriritømmer er vanlegast grønleg mørkebrunt, men stundom nesten svart eller gulstripa. Det vart ofte brukt til reiskapar og til ting som skulle vera sterke og haldbare. Maoriane føretrekte andre tømmerslag framfor puriri ettersom tverrved gjorde det vanskeleg å bruka til treskjering, men hagereiskap og våpen av puriri varte lenge, og soga vil ha det til at dyrehagl prella av mot [[palisade|palisadar]] laga av puriri.<ref name=Keene/> Det vart brukt til å laga feller for [[ål]] (''hinaki''), fordi det er eit av dei få treslaga som søkk i vatn.<ref name=Dykgraaf/> Puriri vart òg stundom brukt til å farga plantefibrar frå ''[[Phormium]]'' gule.<ref name=Cooper/> Sagflisa frå treet kan laga intenst gule flekker på [[betong]]golv.

== Historisk bruk av europearane ==
[[Fil:PuririFlowers.jpg|mini|høgre|Puriri kan bløma heile året.]]
Dei europeiske nybyggjarane brukte store mengder puriritømmer til gjerdestolpar, [[Jarnbanesville|jarnvegssviller]], til skipsbygging og [[sville|grunnsviller]] på hus, fordi dei tolte å liggja mot grunnen utan vidare handsaming i 50 år eller meir.<ref name=Jackson/><ref name=Dykgraaf/><ref name=Newhook/> Dette, i tillegg til at trea voks på godt jordbruksland, førte til uttynning av dei eingong så vidstrekte puririskogane i låglandet.<ref name=Newhook/> Midt på 1940-talet var forsyningane av tømmeret nesten uttømde.<ref name=Record/> Puriri var òg verdsett som material for [[innbu]] og dekorative trearbeid som [[intarsia]], ettersom utsjånaden var «ganske lik det beste italienske eller amerikanske [[valnøtt]]re».<ref name=Cheeseman1906/> Puriritømmer vart stundom kalla ''New Zealand-teak'',<ref name=Record/> ''eik''<ref name=Taylor/><ref name=Baker/> eller ''valnøtt''.<ref name=Cheeseman1906/>

== Noverande og framtidig bruk ==
Mindre kvantum av puriritømmer er no og då å få tak i [[Auckland]]regionen og i [[Northland på New Zealand|Northland]].<ref name=Clifton/> Det vert mykje brukt til reparasjonar, eller som til dømes når det gjeld gjerdestolpar av puriri, som vert brukte til produksjon av hagemøblar.<ref name=Dykgraaf/><ref name=Masters/>
Det tidlegare ''Forest Research Institute'', no Scion, tilrår å planta snøgtveksande, høgkvalitets tømmerartar som puriri for å skaffa material til spesielle føremål, særleg sett på bakgrunn av stigande importkostnadar og dei knappe forsyningane av innanlandsk tømmer med slike eigenskapar.<ref name=Pardy/>

Ein art for spesielle føremål er definert som «ein art som dannar tømmer med spesielle eigenskapar i veden, til bruk der veden frå [[montereyfuru]] (''[[Pinus radiata]]'' D. Don.) ikkje er heilt tilfredsstellande». (''Pinus radiata'' er eit [[furu]]slag som vart introdusert på New Zealand i 1850-åra og som no utgjer meir enn 90 % av dei planta skogområda i landet.) Derfor vil slikt tømmer stort sett supplera ''Pinus radiata'', ikkje vera eit alternativ. Nokre av bruksområda til slike treslag kan vera: Møblar, intarsia, dreieemne, båtbygging og verktøyskaft.<ref name=Nicholas/> Puriri har tidlegare vore bruka til slike ting. Andre potensielle bruksområde for puriri kan vera [[stolpe|stolpar]] og [[bryggje]]- og [[bru]]pålar, fordi furu treng ei høg grad av førebehandling, til dømes [[impregnering]], og har lett for å brotna under tyngde på grunn av manglande tverrved.<ref name=Walford/> Det ser ut til at puriri også kan danna [[kratt]], og ettersom treet, når det brenn, er eit av dei mest varmegjevande treslaga på New Zealand,<ref name=Dykgraaf/> kan det visa seg å vera høveleg som [[biomasse]] eller til produksjon av [[trekol]].

== Kjelder ==
{{reflist|refs=
<ref name=Cheeseman>Cheeseman (1914) ''Illustrations of the New Zealand Flora''. Vol 2.</ref>
<ref name=Dijkgraaf>A.C. Dijkgraaf (1994) Propagation and timber plantation potential of puriri (Vitex lucens). MSc thesis, University of Auckland.</ref>
<ref name=Fisher>Muriel Fisher, E. Satchell & Janet Watkins (1985) Gardening with New Zealand plants, shrubs & trees.</ref>
<ref name=Eagles>A. Eagles (1986) Trees and shrubs of New Zealand; Volume one revised.</ref>
<ref name=Taylor>R. Taylor (1848) Names and properties of the principal New Zealand trees. New Zealand Journal 299 (From the:Annals of the Diocese of New Zealand).</ref>
<ref name=Jackson>G.C. Jackson (1965) Native for your garden.</ref>
<ref name=West>Rae West (1962) Nature in New Zealand. A guide to trees.</ref>
<ref name=Hamlin>Bruce Hamlin (1970) Nature in New Zealand. Native trees.</ref>
<ref name=Dykgraaf>A.C. Dykgraaf (1992) Princely puriri. New Zealand Geographic # 13.</ref>
<ref name=Miller>D. Miller (1984) Common insects of New Zealand. ed 8.</ref>
<ref name=Brooker>S.G. Brooker, R.C. Cambie & R.C. Cooper (1987) New Zealand medicinal plants.</ref>
<ref name=Burstal>S.W. Burstal and E.V. Sale (1984) Great trees of New Zealand.</ref>
<ref name=Keene>F. Keene (1988) Tai Tokerau.</ref>
<ref name=Cooper>R.C. Cooper and R.C. Cambie (1991) New Zealand's economic native plants.</ref>
<ref name=Newhook>F. Newhook (1982) Our trees: A New Zealand Guide.</ref>
<ref name=Record>S.J. Record and R.W. Hess (1943) Timbers of the New World.</ref>
<ref name=Cheeseman1906>Cheeseman (1906) Manual of the New Zealand flora.</ref>
<ref name=Baker>R. St Barbe Baker (1965) Famous trees of New Zealand.</ref>
<ref name=Clifton>N.C. Clifton (1991) New Zealand timbers, exotic and indigenous. The complete guide.</ref>
<ref name=Masters>D. Masters (1990) Puriri posts make unique garden seats. New Zealand Gardner. Issue 46 (8).</ref>
<ref name=Pardy>G. Pardy and D.O. Bergin (1989) Growth of native trees in plantations. What's new in forest research #173.</ref>
<ref name=Nicholas>I. Nicholas and E. Hay (1990) Selection of special purpose species. Effect of pests and diseases. New Zealand Journal of Forestry Science 20.</ref>
<ref name=Walford>G.B. Walford and C.R. Hellawell (1982) Don't shave those poles. What's new in forestry research 106.</ref>
<!--
<ref name=Matthews>J.W. Matthews (1962) New Zealand trees. A popular guide to the identification of the principal species.</ref>
<ref name=Poole>A.L. Poole & Nancy M. Adams (1994) Trees and shrubs of New Zealand.</ref>
<ref name=Salmon>J.T. Salmon (1991) Native New Zealand flowering plants.</ref>
-->
}}
{{refopning}}
* ''Denne artikkelen bygger på «[[:en:Puriri|Puriri]]» frå {{Wikipedia-utgåve|en}}, den 13. august 2008.'' 
{{refslutt}}

==Bakgrunnsstoff==
* {{artslenkjer}}

{{autoritetsdata}}

[[Kategori:Planteliv på New Zealand]]
[[Kategori:Leppeblomfamilien]]
[[Kategori:Ord frå maori]]
[[Kategori:Utvalde artiklar 2023]]