Sjå kjelda til Surinam

{{Fakta om Surinam}}
'''Surinam''', offisielt '''Republikken Surinam''', er eit [[Stat|land]] heilt nord i [[Sør-Amerika]] med kyst mot [[Atlanterhavet]] i nord og grensar til [[Guyana]] i vest, [[Brasil]] i sør og [[Fransk Guyana]] i aust. Landet var tidlegare [[nederlandsk koloni]], men blei ein sjølvstendig stat i [[1975]]. Surinam er medlem av [[CARICOM]] og blir kulturelt rekna som eit [[Karibia|karibisk]] land; det har sterke kulturelle og økonomiske band til andre karibiske nasjonar.

== Namn ==
Namnet «Surinam» er truleg avleidd av [[tainoar|tainostammen]] «surinen» som budde i området då europearar kom til området.<ref name=Britannica>''The New Encyclopædia Britannica, Encyclopaedia Britannica'', Volume 5. Edition 15. Publisher Encyclopaedia Britannica, 2002, s. 547. Oppgjeve av Engelsk Wikipedia.</ref> Engelske busetjarar som grunnla den første kolonien i landet, ved Marshall's Creek ved [[Surinam-elva]], kalla han Surinam.<ref name="Marshall">{{Cite book| accessdate=4. mai 2008 | url=http://books.google.com/books?id=paQMAAAAYAAJ&pg=PA253&lpg=PA253&dq=marshall's+creek+suriname+river&source=web&ots=0K5mXYlN2U&sig=W4HB3ar7m5DBXsjsHlECqvnXQnE&hl=en|title=Encyclopedia Britannica: A Dictionary of Arts, Sciences, and General Literature, Volume XI|edition=Ninth Edition—Popular Reprint | quote=In 1614 the states of Holland granted to any Dutch citizen a four years' monopoly of any harbour or place of commerce which he might discover in that region (Guiana). The first settlement, however, in Suriname (in 1630) was made by an Englishman, whose name is still preserved by Marshall's Creek. }} Oppgjeve av Engelsk Wikipedia</ref> Saman med fleire koloniar utgjorde han Nederlandsk Guiana. Etterkvart som Nederland mista andre koloniar blei Surinam den einaste delen av Nederlandsk Guiana. På nederlandsk blir namnet skrive Suriname og uttalt {{IPA|ˌsyriˈnaːmə|}}.

[[Fil:Suriname-CIA WFB Map.png|mini|venstre|Kart over Surinam]]

== Geografi ==
Surinam er det minste sjølvstendige landet i [[Sør-Amerika]]. Landet ligg nær [[ekvator]]. Det kan grovdelast i to område. Den nordre, kystnære delen er fruktbart lågland, og det er her dei fleste innbyggjarane i Surinam bur. Den sørlege delen, som mellom anna omfattar [[Guyanahøglandet]], består dels av [[savanne]] og dels av tett [[tropisk regnskog]]. Landet er gjennomvove av elver som ofte er farbare i nedre løp.

Landet ligg på [[Guyana-plata]], og det høgaste punktet er Julianatop (1 286 [[moh.]]) i [[Wilhelmina Gebergte]]. 
Dette fjellområdet blei danna i [[prekambrisk tid]], låglandet mot nord i [[tertiær tid]] og kystområda, der ein finn [[mangrovar]], [[sump]]mark og [[sandstrand|sandstrender]], er yngre.

Nordaust i landet ligg Professor Doctor Engineer W.J. van Blommestein Meer, ein stor innsjø som blei laga i [[1964]] då det blei bygd ein demning her.

=== Klima ===
Klimaet i Surinam er fuktig, [[tropisk klima|tropisk]] med ein jamn temperatur (27&nbsp;°C) året rundt og ein årsnedbør på 1500–2000&nbsp;mm, minst i sørvest. atlanterhavskysten av Surinam er stort sett påverka av den fuktige og nordaustlege [[passatvind]]en. To gonger i året passerer [[den intertropiske konvergenssona]] med [[sky]]er og [[regn]] i heile området. Første passasjen er frå mai til juli og den andre frå november til januar. Låglandet har eit typisk varmt, vått og [[tropisk klima]] med om lag like mange våte dagar som tørre dagar. Om natta er det særleg lummert og trykkande, men om dagen har ein i kystområda ofte ein [[sjøbris]] som gjev litt friskare forhold.

Det høgare platået i indre strøk har litt mindre nedbør, og som regel ei våtare tid som varer frå april til september. Alle månadane får likevel ein del regn. Dagtemperaturane er litt lågare enn på kysten og nattetemperaturane er mykje lågare, så klimaet her er mindre ubehageleg.

== Historie ==
Surinam var opphavleg folkesett av [[arawakar]] og [[karibar]]. Området blei først sett av europearar i [[1498]] under ein ekspedisjon leia av [[Christofer Columbus]]. I [[1593]] kom området offisielt under [[det spanske imperiet|spansk herredøme]], utan at Spania oppretta koloniar der. Frå og med [[1616]] oppretta nederlendarar ei rekkje handelsstasjonar langs kysten. Surinam blei ein [[nederlandsk koloni]] i [[1668]]. Kolonien fekk indre [[sjølvstyre]] i 1954, og fullt [[sjølvstende]] [[25. november]] [[1975]]. Den tidlegare guvernøren, [[Johan Ferrier]], blei den første presidenten i landet. [[Dési Bouterse]] tok makta ved eit [[militærkupp]] i [[1980]]. I desember det året blei 15 framståande kritikarar av regimet bortført og avretta i dei såkalla [[desemberdrapa]]. Dette som førte til at Nederland stoppa all økonomisk hjelp til Surinam. Trass i undertrykking og sensur blei Surinam ein fleirpartistat i 1985, og ein byrja arbeid med a skriva ein ny grunnlov.

I 1986 braut det ut [[borgarkrig]] mellom regjeringa og ei [[gerilja]]gruppe knytt til folkegruppa [[marrons]] (etterkomarar av rømde slavar og urfolk). 29. november 1986 fann [[Moiwana]]-massakren stad der 39 sivile blei drepne.

I 1987 kom den nye grunnloven til Surinam og det blei halde val i landet. Dési Bouterse og partiet hans [[Nationale Democratische Partij]] heldt på makta. I 1990 avsette Bouterse den dåverande presidenten, [[Ramsewak Shankar]], i nok eit kupp. I 1991 blei det halde eit nytt val og landet blei meir demokratisk. I 1992 blei det skrive under ein fredsavtale med geriljastyrkane [[Junglecommando]].

Landet blei råka av flaum i 2006 etter store nedbørsmengder. Rundt 20&nbsp;000 blei heimlause. Dette året blei det gjeve ei offisiell orsaking for massakren i Moiwana.

I 2010 blei Bouterse vald til ny president som leiar for koalisjonen Megacombinatie. I mars 2012, under den pågåande rettssaka rundt [[desemberdrapa]] der Bouterse var hovudmistenkt, vedtok parlamentet å gje [[amnesti]] for drapa, Det kontroversielle vedtaket førte til at Nederland stoppa fleire pengeoverføringar til landet og sende heim ambassadøren.

== Folkesetnad ==
Ifølgje utrekningar gjort av SN hadde hadde Surinam i 2018 ein folkesetnad på 568 301 innbyggjarar.<ref>{{Cite web|title=Surinam|url=https://www.fn.no/Land/Surinam?indicator=Befolkningstall&id=494|access-date=2019-03-15}}</ref> Folkesetnaden i landet var i 2018 fordelt på desse folkegruppene:<ref>{{Cite web|title=Surinam|url=https://www.fn.no/Land/Surinam|access-date=2019-03-15|language=no-NO}}</ref>

* Indarar 37 %
* Kreolar (europeisk-afrikanske) 30 %
* Javanesarar 15 %
* [[Afrika]]narar 10 % (det blei innført afrikanske slavar til Surinam på 1600-talet og 1700-talet, og fleire av desse rømde inn i landet og danna eigne samfunn)
* Kinesarar 2 % (på 1800-talet emigrerte ein del indarar, javanesarar og kinesarar til Surinam)
* [[Amerikanske urfolk|Amerikanske urolk]] 2 %
* Europearar 2 %
* Andre folkegrupper 2 %

== Politikk og administrasjon ==
Surinam er eit demokrati som byggjer ein [[grunnlov]] frå 1987. Den lovgjevande styresmakta er Nasjonalforsamlinga, som har 51 medlemmar. Desse blir valde kvart femte år.

Nasjonalforsamlinga vel leiar for den utøvande styresmakta, presidenten, ved at det blir vald ut ein kandidat som har ⅔ fleirtal. Om nasjonalforsamlinga ikkje kjem fram til ein kandidat med slikt fleirtal, blir presidenten vald av Folkeforsamlinga – som i tillegg til dei 51 medlemmane av Nasjonalforsamlingea består Folkeforsamlinga av 289 regionale representantar.

Surinam er eit fullt og deltakande medlem i [[CARICOM]] (Karibisk fellesskap og fellesmarknad).

=== Administrativ inndeling ===
Surinam er delt inn i ti distrikt:

* Brokopondo
* Commewijne
* Coronie
* Marowijne
* Nickerie
* Para
* Paramaribo
* Saramacca
* Sipaliwini
* Wanica

== Næringsliv ==
Økonomien til Surinam er dominert av bauksitt-industrien, som utgjer meir enn 15 prosent av [[Bruttonasjonalprodukt|BNP]] i landet, og nesten 70 prosent av eksportinntektene. Den nest viktigaste eksportvara er [[sukker]]. Surinam har også nokre [[Olje|olje-]] og [[gull]]reservar. Omtrent ein fjerdedel av folkesetnaden i landet jobbar i jordbrukssektoren. Økonomien til Surinam er svært avhengig av handel med andre land, særleg [[Nederland]], [[USA]] og dei karibiske landa.

== Kultur ==
To stadar i Surinam er med på [[verdsarv]]lista til UNESCO: [[Sentrale Surinams naturreservat]] blei oppført på lista i 2000, og består blant anna av 1,6 millionar hektar [[tropisk regnskog]]. I 2002 blei også den gamle, indre busetnaden i hovudstaden Paramaribo oppført på lista.

<gallery>
Fil:Amazon jungle from above.jpg|[[Sentrale Surinams naturreservat]] (2000)
Fil:Houses at Waterkant, Paramaribo.JPG|Gamlebyen i Paramaribo (2002)
</gallery>

== Kjelder ==
{{refstart}}
*{{snl}}
* [http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/americas/1218515.stm Timeline: Suriname] ved news.bbc.co.uk
----
* ''Delar av denne artikkelen bygger på «[[:nb:Surinam|Surinam]]» frå {{Wikipedia-utgåve|nb}}, og «[[:en:Suriname|Suriname]]» frå {{Wikipedia-utgåve|en}} den 11. november 2012 og 26 mars 2021.'' 
{{refslutt}}

== Bakgrunnsstoff ==
*{{offisiell nettstad}}
{{commons|Surinam}}

{{Sør-Amerika}}
{{UNASUR}}
{{AOSIS}}
{{Kongeriket Nederlanda}}
{{spire}}
{{Autoritetsdata}}

[[Kategori:Surinam| ]]
[[Kategori:Land i Sør-Amerika]]
[[Kategori:UNASUR-land]]
[[Kategori:Tidlegare nederlandske koloniar]]