Hopp til innhald

Gurmukhi

Frå Wikipedia – det frie oppslagsverket
Mulmantraet i gurmukhiskrift.

Gurmukhi (frå panjabi ਗੁਰਮੁਖੀ, ‘frå munnen åt guruen’) er eit skriftsystem som vart utvikla i Punjab på 1500-talet for å skrive sikh-skrifter Sjølv om gurmukhi i utgangspunktet blir bruka til å skrive panjabi, så blir det òg bruka til andre språk, som sanskrit, sindhi og hindustanispråk.

Mulmantraet skrive av guru Har Rai med lahndaskrift.
Gurmukhiskrift i ei illuminert handskrift av Adi Granth frå rundt 1800.

Som dei fleste andre nordindiske skriftsystema stammar gurmukhi opphavleg frå brahmi. Utviklinga gjekk truleg gjennom guptaskrifta frå 300-talet av og sjaradaskrifta frå 700-talet av. Desse skriftspråka tok utgangspunkt i sanskrit, og blei brukt til litterære og religiøse tekstar. Samstundes blei lahnda, fleire skriftsystem for handels- og kvardagsbruk, utvikla i Punjab. Lahndaskrifta var tilpassa panjabi, men mangla vokalteikn.

Gurmukhi blei i følgje sikhane sine overleveringar standardisert av guru Angad Dev på 1500-talet, slik at dei heilage sikh-tekstane kunne skrivast ned nøyaktig. Den heilage boka til sikhane, Guru Granth Sahib, er skriven med denne skrifta. Gurmukhi blei deretter ei mykje brukt skrift blant sikhane, og fekk offisiell status i Aust-Punjab. I pakistanske Vest-Punjab bruker ein derimot den urdubaserte skrifta sjahmukhi.

Gurmukhi er ein abugida. Moderne gurmukhiskrift har 41 konsonantar («viandjanar»), ni vokalteikn («laga matra»), to nasaliseringsteikn («bindi» og «tippi») og eitt teikn som doblar lengda av ein kva som helst for konsonant («addak»). I tillegg blir fire samansetjingsformer bruka: Dei underordna variantane av dei tre bokstavane rara, haha og vava og ei halvform av yaiyya. Bruken av samansetjingsformene av vava og yaiyya er på sterkt vikande front i vår tid.

Konsonantar

[endre | endre wikiteksten]

Gurmukhialfabetet inneheld 35 grunnleggjande bokstavar. Dei første tre bokstavane skil seg ut ved at dei er basisteikn for vokalar. Av desse tre er berre bokstaven aira bruka åleine — sjå bolken om vokalar for å lesa meir om dette.

NamnUttale NamnUttale NamnUttale NamnUttale NamnUttale
ੳUra ਅAira ੲIri ਸSussaSa ਹHahaHa
ਕKakkaKa ਖKhukhaKha ਗGuggaGa ਘGhuggaGha ਙUnggaNga
ਚTjutjaaTja ਛTjhutjhaTjha ਜDjuddjaDja ਝDjhuddjaDjha ਞYanzaNja
ਟTainkaTta ਠThuthaTtha ਡDaingaDda ਢDhuddaDdha ਣNahnhaNna
ਤTuttaTa ਥThuthaTha ਦDudaDa ਧDhudaDha ਨNunnaNa
ਪPuppaPa ਫPhuphaPha ਬBubbaBa ਭBhubbaBha ਮMummaMa
ਯYaiyyaYa ਰRaraRa ਲLullaLa ਵVavaVa ੜRahrhaRra

I tillegg til desse finst det seks konsonantar som blir laga ved det diakritiske teiknet «bindi» — ein prikk ved foten («pair») av konsonanten:

NamnUttale
ਸ਼Sjusja pairín bindiSja
ਖ਼Khukha pairín bindiKhha
ਗ਼Gugga pairín bindiGhha
ਜ਼Zuzza pairín bindiZa
ਫ਼Fuffa pairín bindiFa
ਲ਼Lulla pairín bindiLla

Lulla pairín bindi vart lagt til gurmukhialfabetet relativt nyleg. Ein del kjelder reknar ikkje denne bokstaven som ein eigen bokstav.

Gurmukhi er oppbygd på liknande vis som andre brahmiskrifter: Alle konsonantar blir i utgangspunktet rekna som stavingar med konsonant + ein kort a-lyd. I praksis blir denne lyden apokopert sist i ordet og ofte òg i innlyd. Denne «ibuande vokalen» blir endra ved tilføying av ymse diakritiske teikn til grunnkonsonanten. I stavingar eller ord som byrjar med vokal tilføyer ein eitt av dei tre grunnteikna for vokalar og legg det diakritiske teiknet til dette teiknet.

VokalNamnIPA
Uavh. Avh. med /k/ Bokstav Unicode
ਅ (ingen) ਕ Muktaa[ə]
ਆ ਾ ਕਾ Kannaā[ɑ]
ਇ ਿ ਕਿ Siharii[ɪ]
ਈ ੀ ਕੀ Bihariī[i]
ਉ ੁ ਕੁ Onkaru[ʊ]
ਊ ੂ ਕੂ Dulankarū[u]
ਏ ੇ ਕੇ Lavanē[e]
ਐ ੈ ਕੈ Dulavanai[ɛ]
ਓ ੋ ਕੋ Horao[o]
ਔ ੌ ਕੌ Kanuaraau[ɔ]

Dei brotne sirklane representerer hovudkonsonanten. Vokalane blir alltid uttala etter konsonanten dei blir skrivne saman med. Slik er sihari alltid skriven til venstre for konsonanten men blir likevel uttala etter konsonanten.

Vokaleksempel

[endre | endre wikiteksten]
OrdTranskripsjonTyding
ਆਲੂālūpotet
ਦਿਲdilhjarta

Unicode-området for gurmukhi er U+0A00 ... U+0A7F. Bruk av Unicode for gurmukhi har berre nyleg (2005) byrja å bli vanleg. Mange nettstader brukar framleis før-Unicode-fontar som har gurmukhiteikn i det grunnleggjande ASCII-området.

 0123456789ABCDEF
A00   ਁ ਂ ਃ   ਅ ਆ ਇ ਈ ਉ ਊ         ਏ
A10 ਐ     ਓ ਔ ਕ ਖ ਗ ਘ ਙ ਚ ਛ ਜ ਝ ਞ ਟ
A20 ਠ ਡ ਢ ਣ ਤ ਥ ਦ ਧ ਨ   ਪ ਫ ਬ ਭ ਮ ਯ
A30 ਰ   ਲ ਲ਼   ਵ ਸ਼   ਸ ਹ     ਼   ਾ ਿ
A40 ੀ ੁ ੂ         ੇ ੈ     ੋ ੌ ੍    
A50                   ਖ਼ ਗ਼ ਜ਼ ੜ   ਫ਼  
A60             ੦ ੧ ੨ ੩ ੪ ੫ ੬ ੭ ੮ ੯
A70 ੰ ੱ ੲ ੳ ੴ                      
  • Takri, eit nærskyld skriftsystem

Bakgrunnsstoff

[endre | endre wikiteksten]
Henta frå «https://nn.wikipedia.org/w/index.php?title=Gurmukhi&oldid=3601208»