Hopp til innhald

Sydlapska bokspråket

Frå Wikipedia – det frie oppslagsverket

Sydlapska bokspråket var eit samisk skriftspråk som vart utvikla i Sverige på midten av 1700-talet for å kunna nyttast i misjonsarbeidet blant samane innanfor heile det dåvarande Sverige. Det vart hovudsakeleg basert på den samisken som vart prata i den nordlege delen av Lycksele lappmark og den sørlegaste delen av Pite lappmark, med innslag av ord frå Lule lappmark. Det sydlapska bokspråket viste seg å ikkje vera særskilt brukbart for samane lengst i nord, men det dominerte enno i bokutgjevinga på samisk i Sverige frå og med midten av 1700-talet fram til byrjinga av 1900-talet.

Grunnlaget vert lagt av Pehr Fjellström

[endre | endre wikiteksten]

Grunnlaget til det sydlapska bokspråket vart lagt av Pehr Fjellström, som vart skulemeister ved Skytteanska skolan i Lycksele i 1718 og sokneprest i Lycksele församling i 1739. Under tida si som skulemeister arbeidde Fjellström for å dokumentera det samiske språket. Mellom anna laga han ei svensk-samisk ordbok og ein samisk grammatikk til bruk for prestar og andre som trong læra seg samisk som andrespråk. Den samisken som Fjellström nytta i desse skrifta var sødsamisk, nærare bestemt umesamisk, eller med andre ord den samisken som vart snakka i trakta kring Lycksele.

Føre ei planlagd omsetjing av Det Nye Testamentet ville Pehr Fjellström òg skapa eit skriftspråk som skulle kunna nyttast innanfor alle dei svenske lappområda. Han vart løyvt økonomiske medisin av Riksdagen for å kunna reisa rundt og studera ulike variantar av samiske, noko han gjorde 1737.

Språket vert utforma på konferansar

[endre | endre wikiteksten]

I løpet av 1738 var Pehr Fjellström i Stockholm for å følgje trykkigna av ordboka og grammatikk hans , i tillegg til omsetjinga han gjorde av Olov Svebilius forklaring over Luthers vesle kateksimus. Samtidig gjekk det diskusjonar i riksdagen om korleis misjonen blant samane skulle utformast og Fjellström vart involvert. Året etterpå vart Direktion över <a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/Lappmarkens_ecklesiastikverk" rel="mw:ExtLink" data-linkid="18" class="cx-link" title="Lappmarkens ecklesiastikverk">Lappmarkens ecklesiastikverk</a> som skulle ansvara for misjonen og skuleundervisninga blant samane. Direksjonen gav Härnösands konsistorium i oppdrag å samankalla konferansar for å regulera det samiske språket, eit arbeid der Pehr Fjellström kom til å spela ei sentral rolle.

Ein første konferanse vart halde i 1743, då Pehr Fjellström møtte sokneprestane Petrus Forsberg frå Åsele og Pehr Högström frå Gällivare i Lycksele. Året etter vart det halde ein andre språkkonferanse i Umeå, der Fjellström møtte sokneprestane Johan Læstadius frå Arjeplog og Henrik Ganander frå Enontekis og dessutan lektor Petrus Holmebom frå Härnösand. Etter motstand frå framfor alt Henrik Ganander, som representerte nordsamisk, vart resultatet av konferansane at dei skulle ta utgangspunkt i Fjellströms materiale i det fortsette arbeidet med å lage eit felles samisk skriftspråk. Under Umeåkonferensen gjekk dei gjennom og reviderte Fjellströms omsetjingar av ein ABC-bok, Luthers katekisme, kyrkjehandboka, brorparten av Det Nye Testamentet og dessutan ei mengd salmar.

Opphavet til Det sydlapska bokspråket

[endre | endre wikiteksten]

Det samiske skriftspråket som vart utarbeidt gjennom konferansane var eit typisk skriftspråk som ikkje vart prata av nokon same, men vart forstått av relativt mange. Når det galdt grammatikken baserte det seg hovudsakeleg på den samisken som vart prata i den nordlege delen av Lycksele lappmark (nære Sorsele) og kanskje òg den sørlegaste delen av Pite lappområde. Ordforrådet bestod hovudsakeleg av ord felles for Lule, Pite og Lycksele lappmark. Nestan ikkje noko omsyn vart teke til den samisken som vart tala i Torne lappområde og det viste seg snart at det nye skriftspråket ikkje fungerte der. Derfor har det i litteraturen vorte kalla for det sydlapska bokspråket. Namnet må ikkje bli forveksla med sørsamisk.

Språket vert utvikla og vert dominerande

[endre | endre wikiteksten]
Pehr Högström (1714–1784)

Det sydlapska bokspråket vart vidareutvikla av Pehr Högström, sokneprest i Gällivare, som tok større omsyn til de nordsamiska dialektane. Endringane hans vart teke opp av Pehr Fjellström i omsetjinga hans av Det Nye Testamentet som kom i 1755. Med dette vart Högström sin variant av det sydlapska bokspråket det offisielle, og han vert sidan nytta ved omsetjing og revidering av samiske bøker i mange år. Mellom anna vart dei tidlegare utgjevne Svebelius forklaringar, Luthers vesle katekisme og salmeboka overført til Högström sitt sydlapska bokspråk. Når heile Bibelen utkom på samisk 1811 var òg den skriven på dette språket, som vart verande det dominerande i Sverige under heile 1800-talet. Det Nye Testamentet frå 1755 var den offisielle teksta på samiske i Sverige fram til 1903, då han vart erstatta av ei omsetjinga til lulesamisk.

Eit alternativ: det nordlapska bokspråket

[endre | endre wikiteksten]

Etter dominansen til det sydlapska bokspråket fanst det ein forfattar som gjekk sin eigen veg. Det var Lars Levi Læstadius som under 1830- og 1840-tala utgav fire verk på eit språk som har vorte kalla for det nordlapska bokspråket (som ikkje er det same som nordsamisk) eller kåtalapska. Stavemåten følgde det sydlapska bokspråket, men ordforrådet og formlæra var hovudsakeleg henta frå lulesamisk.

Kritikk

[endre | endre wikiteksten]

K.B. Wiklund, som dominerte samisk språkforsking i Sverige på slutten av 1800-talet og byrjinga av 1900-talet, var veldig kritisk til det sydlapska bokspråket. Han meinte at den samiske som verkeleg vart tala hadde vorte forenkla og skjematisert i dette bokspråket på eit ganske valdsam måte. Resultatet var eit skriftspråk som rett nok var enkelt og lettlært, men samtidig stivt og tørt. Han meinte òg at det inneheldt fleire usamiska talemåtar. K.B. Wiklund lanserte i staden eit skriftspråk basert på lulesamisk, som han meinte var den "reinaste" samisken, på den måten at den var minst påverka av nyare innblanding frå svensk eller finsk. Dette skriftspråk byrja bli nytta i 1899 og det erstatta snart det sydlapska bokspråket.

Litteratur på sydlapska bokspråket

[endre | endre wikiteksten]

Det sydlapska bokspråket var mykje i bruk, til saman vart det publisert ca. 11000 boksider på dette skriftspråket. Av bøker som vart skrive på det sydlapska bokspråket kan nemnast:

  • Luther, Martin; Fjellström Pehr (1744). Doctor Martini Lutheri Uttjeb cathechismus. Stokholmesn trukketum Lars Salviusen ludne 1744.. Stockholm. Libris 2401087 
  • Fjellström Pehr, red (1744). Gät-kirje jukko wuoseta gokte jubmelen deudnemes galka christelagie praudi ja kyrkotapi mete adnetuet dai same tjäggelwasisn jukko Swerjen wuolen läh. Kongalagie majesteten kostetemin Stockholmesn trykketum Lars Salviusen. Ludne 1744 [Kyrkohandbok].. Stockholm. Libris 2420709 
  • Psalm-kirje: Dai bekki jukko dassa kullueh ja mubben belesn lokkotush. Kongal.Majesteten kostetemin.[Psalmbok på lappska, övers.från 1695 års sv.psalmbok.] Härmed samtr.:] Evangeliumeh ja episteleh, ailekespasse ja apostoli-peivi. Sijen collecti : ja rokkolvasi queim. [Evangelier och epistlar...]. Stockholm. 1744. Libris 2977860 
  • Güttner, Johann Gabriel; Högström Pehr (1748). Tat rektesjakkokes christendom tåbdemesne ja pargosne, hodno- ja pasze-peiwi ewangeliumi melt, tjälgestum./(Gütner.) Kongalats kostetemin, Stockholmesne trykketum Lars Salviusen ludne, tan jaken Christusen rägatemen mangel 1748.. Stockholm. Libris 2410842 
  • Högström, Pehr (1748). Catechismus, katjelwasi ja wastadusi pakti, same-tjoggelwasi puoren tiet tjälgestum, kongalats directionen kottjomin ja kostetemin./(Pehr Högström.) Stockholmesne, trykketum Lars Salviusen ludne tan jaken 1748.. Stockholm. Libris 2410844 
  • Öhrling Samuel., Öhrling Emanuel., Fjellström Natanael., Grönlund Erik Johan., red (1811). Tat Ajles Tjalog: Kångalats Majestäten Armokumus Kåttjomen mete, Sami Kjälei Puoktetum ja Trukkai Mårråtum, Tan Aiwelåppelats Kångalats Kantslien-Tårjotemest.. Hernösandesne: C.G. Nordinen Trukkeriasne. Libris 13436481. https://digital.ub.umu.se/resolve?urn=urn:18a_000535:0629

Kjelder

[endre | endre wikiteksten]
  • Qvigstad, Just (1899). ”Übersicht der Geschichte der lappischen Sprachforschung”. Suomalais-ugrilaisen seuran aikakauskirja: Journal de la Société finno-ougrienne (Helsingfors: Suomalais-ugrilainen seura) XVI (3): sid. 11–29.
Henta frå «https://nn.wikipedia.org/w/index.php?title=Sydlapska_bokspråket&oldid=3565024»