Bern

Bern Berne
hovudstad
Flyfoto av Gamlebyen.
Flagg Symbol
Land	Sveits
Kanton	kantonen Bern
Distrikt	Bern-Mittelland
Del av	Üechtland
Høgd	542 m
Areal	51,62 km²
Folketal	134 506 (31. desember 2022)
Språk	tysk
ISO 3166-2 kode	CH-BE
Postnummer	3000
Retningsnummer	+41-(31)
Bern 46.94798°N 7.44743°E / 46.94798; 7.44743
Wikimedia Commons: Bern

Bern (fransk Berne) er hovudstaden i Sveits og den fjerde mest folkerike byen i landet (etter Zürich, Basel og Genève) med 140 000 innbyggjarar. Byen vart grunnlagd i 1191. Elva Aare deler byen. Kommunen har 133 920 innbyggjarar (2010) og eit areal på 52 km². Kommunesenteret ligg 542 meter over havet.

Utsyn over Aare.

Den sveitsiske nasjonalforsamlinga i Bern.

Bern er òg hovudstad for den tospråklege (tysk og fransk) kantonen Bern – den nest mest folkerike av Sveits sine 26 kantonar. Kantonen Bern har eit areal på 6049 kvadratkilometer og ca. 937 000 innbyggarar (1990).

Ifølgje segna fekk Bern namnet sett frå at grunnleggjaren av byen felte ein bjørn (tysk Bär) på staden der byen skulle bli bygd. Ein har i fleire hundreår halde bjørnar i fangenskap i Bern, og desse kan ein sjå i bjørnegrotta ved Nydeggbrücke.

Den gamle bydelen i Bern er utnemnd til eit av UNESCO sine verdsarvsområde.

Historie

Etter dei første busetjingane på Engehalbinsel nord for Bern under La Tène-tida vart byen i 1191 erobra av hertug Berthold V av Zähringen. Ifølgje segna kalla han byen Bern, fordi han skulle ha fanga ein bjørn på denne staden. Meir sannsynleg er likevel at Berchthold kalla opp byen til ære for segnhelten Dietrich von bern, som han beundra (Bern er eit gammalt tysk ord for Verona). Berchthold bygde byen på landtunga i Aare, så han var naturleg verna på tre sider. På den fjerde sida mot land vart det ført opp ein bymur med vakttårn. Den verna plasseringa til byen gjorde det mogeleg med ein hurtig vekst i retning mot vest.

Etter at Zährunger-slekta døydde ut i 1218 vart Bern ein fri riksstad. Det endelege sjølvstendet til Bern kom med slaget ved Dornbühl (1298) og Laupenkrigen (1339). I sistnemnde slaget fekk Bern støtte frå kantonane Uri, Schwyz og Unterwalden, som Bern hadde danna forbund med i 1323. I 1353 gjekk Bern inn som det åttande området i det gamle eidsforbundet. Etter ein stor bybrann i 1405 gjenoppbygde ein byen i sandstein der bygningane tidlegare var av tre. Mellomalderbyen som oppstod då er i store trekk verna til i dag.

I 1439 og 1565 hadde ein to utbrot av pest i byen, der den siste varte i nesten to år og kosta 5000 bernarar livet. Mellom 1622 og 1646 bygde ein Grosse Schanze, som var ein forsvarsskanse mot vest. Skansen vart broten ned mellom 1834 og 1846 for å gjere plass til ei ny byutviding. Hovudbygninga av Bern universitet er bygd på dei siste restane av skansen.

På 1700-talet var innbyggjartalet svakt fallande, men på midten av 1800-talet steig folketalet påviseleg, og den første sveitsiske forbundssamlinga si utpeiking av Bern som sete for styresmakt i forbundet i 1848 forsterka ytterlegare folkeveksten, som i stor utstrekking skjedde ved vandring frå landsby til by. Med den stigande mengda borgarar vart òg den politiske styreforma i Bern endra, som hittil hadde bestått av ei mengd råd understøtta av rikmannsfamiliar. Deretter vart det innført ein Gemeindeversamlung, der det direkte demokrati vart utøvd i folkeforsamlinga, der det vart røysta ved handsopprekning. Desse vart i 1887 avløyst av hemmelege avstemmingar, der det vart valt ein borgarmeister og og mange delegasjonar. I 1894 oppnådde partiet absolutt fleirtal, og i åra fram til 1920 fekk Bern dermed den første sosialdemokratiske borgarmeisteren. Det politiske biletet i Bern byråd har frå 1950-talet vore prega av mange små parti. I 1968 oppnådde kvinnene politisk likerett i Bern.

Geografi

Byen Bern ligg i det sveitsiske Mittelland ved elva Aare. Gamlebyen til Bern ligg ved ei elvehøgd, og bydelen ligg difor som ei landtunge med vatn på tre sider. Frå den gamle bydelen breier byen seg ut i ein 12 km stor radius.

Byen er omgjeve av høgdedrag og store skogområde. Sjølve hovudstaden Bern er omgjeven av ei rekkje omegnskommunar, og området har i alt omkring 350 000 innbyggjarar. Sjølve hovudstaden består av kommunane Bern, Bremgarten bei Bern, Köniz, Muri, Ostermundigen, Ittigen, Bolligen og Zollikofen, som til saman har omkring 200 000 innbyggjarar.

Folkesetnad

Folketalet i Bern kommune utgjorde 127 882 ved utgangen av 2006, av dette er 21 % utlendingar. Dei største utanlandske folkegruppene i Bern kjem frå Italia, Tyskland, tidlegare Jugoslavia og Spania.

Gjennomsnittleg folketal
År	1860	1870	1880	1888	1900	1910	1920	1930	1941	1950	1960	1970	1980	1990	2000	2006
Innbyggjarar	31 050	37 548	45 743	48 605	67 550	90 937	104 626	111 783	130 331	146 499	136 172	162 405	145 254	136 338	128 634	127 882

Tysk er offisielt språk i Bern. Det blir talt spesielt ein dialekt som blir kalla Berndeutsch eller bernsk tysk, som er ein høgalemannisk dialekt og ein variant av sveitsartysk.

41 % av bernarane tilhøyrer den reformerte kyrkje, 25 % tilhøyrer den katolske kyrkja (2005), omtrent 3,8 % er muslimar og omtrent 1,5 % tilhøyrer den ortodokse kyrkja (2000). Bern er sete for den kristenkatolske biskopen i Sveits, og synagogen i Bern er midtpunkt for det jødiske samfunnet, som har omtrent 340 medlemmar.

Samferdsel

Sveits har stort sett godt utbygget kollektivtransport, og kollektivtransporten i Bern er betre utbygt og meir brukt enn i dei fleste andre byar på same storleik. Byen har tre trikkeruter, tre trolleybussruter og 12 bussruter forutan S-bane og andre jarnbanesamband. I 2008 hadde byen heile 482 kollektivreiser per innbyggjar.

Det gode kollektivtilbodet kan ha bidrege til at biltettleiken i 2009 minka for fjerde år på rad og sokk under 400 PR. 1000 innbyggjarar, mot 409 året før.

Berns flyplass Belp ligg sør i byen.

Kjelder

• Denne artikkelen bygger på «Bern» frå Wikipedia på bokmål, den 24. mars 2012.
  • Wikipedia på bokmål oppgav desse kjeldene:
• Stefan Göbel 2011: Tram Bern West in Betrieb. Stadtverkehr 3/2011.

Bakgrunnsstoff

Reiseguide for Bern frå Wikivoyage

Commons har multimedium som gjeld: Bern

• Offisiell nettstad
• Bern (Gemeinde) på tysk, fransk og italiensk i det nettbaserte Historisches Lexikon der Schweiz/Dictionnaire historique de la Suisse/Dizionario storico della Svizzera.
• Gurtenfestival