Målføret saltværing

Saltværing, òg stundom kalla saltenmål eller saltendialekt, er den tradisjonelle dialekten i regionen Salten i Nordland fylke. Det mest karakteristiske trekket ved dialekten er den store delen apokoperte former. Innanfor Salten skil tradisjonelt Bodø og i nokon grad Fauske ut med utprega bymål. Dei siste tiåra av 1900-talet har bymålet bodøværing og sentrumsmålet i Fauske påverka dialekten i resten av Salten stadig meir.

Kart over Nordland. Salten i mørkeblått.

Målmerke

• Høgtone. Setningar byrjar med ein høg tone som dett imot slutten av setninga. Dette er eit målmerke nordnorsk har til sams med vestnorsk.
• Tjukk L for norr. l, au for norr. rð i Sør-Salten. Døme: dāL (nno. dal, norr. dalr), men svǣr, i sør: svæ̂L (nno. sverd, norr. sverð).
• Søkking av historisk korte vokalar. Døme: bokk, vē̂k, bækk, tøst (nno. bukk, veke, bekk, tyrst, norr. bukkr, vika, bękkr, þyrstr). Hindra av palatalar i indre Salten, men ikkje i sør og i nord.

• Halvhogging (Apokope) av trykklette endevokalar. Døme: lā̂g (nno. laga) og rǣ̂k (nno. reka). Mindre omfattande i Sør-Salten.
• Samanfall av fleirtalsendingar i hankjønn og inkjekjønn. Især indre Salten der både ubunde og bunde fleirtal er like i motsetnad til resten av Salten der berre bunde fleirtal er likt. Døme: læsta - læstan (nno. leistar - leistane) og hūsa - hūsan (nno. hus - husa), utanfor indre Salten: hūs - hūsan.
• Muljering (Palatalisering) av dentalar og alveolarar. Døme: man̨n̨ (nno. mann), fjel̨l̨ (nno. fjell) og å̂d̨d̨ (nno. odde).
• Cirkumflekstonefall. Saltværing har to cirkumflekse tonefall, cirkumfleks 1 (C1) av samandragne éistavingsord og cirkumfleks 2 (C2) av opphavlege tostavingsord. Høvesvis skrivne med akutt og cirkumfleks aksent. Døme: vin̨n̨ - vín̨n̨ (nno. vind - vinden) og kā̂k (nno. kake).
• Muljering av velarar føre historisk fremre vokalar. Døme: bokk - buk̨k̨en (nno. bukk - bukken), vīk - vīk̨a (nno. vik - vika, norr. vík - víkin) og reng - rin̨n̨en (nno. ring - ringen).
• Akkusativisme i svake hankjønnsord. Døme: bakk - bakkan (nno. bakke - bakken, norr. akk. bakka - bakkann), mā̂g - māgan (nno. mage - magen, norr. akk. maga - magann).
• Skilt bunden form éintal i svake og sterke hokjønnsord. Døme: sōL - sōLa (nno. sol - sola, norr. sól - sólin) og grȳ̂t - grȳto (nno. gryte - gryta, norr. grýta - grýtan).
• Skilt subjekt- og objektsform av personlege pronomen i tredjeperson: han̨n̨ - hånno (nno. han - han, norr. hann - hǫnum) i indre Sørfold og Saltdal, elles hånn - hånn, hō - henna (nno. ho - henne, norr. hón - akk. hana / dat. hęnni) og dī - demm (nno. dei - dei, norr. þęir - þęim).
• Vokalisering av /j/ til /i/ i endinga av ord. Døme: olli, varri, Sværri (nno. olje, varg, Sverige).
• Tilførd -g på ord som endar med -å̄. Døme: så̄g, tå̄g, krå̄g (nno. såg, tå, krå).

Inndeling

Salten kan ein dela inn i fire hovudmålgrupper: Nord-Salten, indre Salten, ytre Salten og Sør-Salten. Måla er nært skylde, men har ein del skilnader. Til dømes gjev opphavleg korte stavingar vokalforlenging i indre strøk og konsonantforlenging i ytre strøk. Difor får ein former som skått i Nordfold og skɐ̄t i Leirfjord og vekk, vett og låkk i ytre Salten og Sør-Salten, men elles vē̂k, vēt og lå̄k.

Sør-Salten

Dei sørlegaste måla i denne gruppa utgjer overgangsmålet imellom saltværing og dei nordlegaste helgelandsmåla. I Mevik og Storvik gjeld fylgjande målmerke:

• Éintal av svakt ubunde hankjønn har -e. Døme: bakke og k̨æLke (nno. bakke og kjelke).
• Fleirtal av i-stomnar har -e. Døme: søue og bygde (nno. sauer og bygder).
• Svakt hokjønn har -ä og -än i høvesvis ubunde éintal/fleirtal og bunde fleirtal. Døme: øusä - øuso - øusä - øusän (nno. ause - ausa - auser - ausene).
• Partisipp av sterke verb har -e
• Tjukk L for norr. l, rð og rt. Døme: bLā, jōL, *jāLä (nno. blad, jord, hjarta, norr. blað, jǫrð, hjarta).
• Privativ prefiks ō-. Døme: ōvēr (nno. uvêr).

Ved Sørfjorden og opp resten av Gildeskål er apokopen fullt gjennomført utanom substantiv av typen olje og balje. Ein finn au til dels -e i fleirtal av i-stomnar. Beiarn ligg som overgangsmål til målet i indre Salten med målmerka:

• Søkking av u til o jamvel føre palatale konsonantar. Døme: rōn̨ og hōn̨ (nno. rund og hund).
• Opning av historisk o til ø. Døme: gøLv og bøttn (nno. golv og botn).

Ytre Salten

Til denne gruppa høyrer måla kringom Saltfjorden - det faktiske "Saltamålet". Her ligg målet i Skjerstad som overgangsmål til indre Salten med fylgjande målmerke:

• Ubunde fleirtal inkjekjønn på -a ved analogi med hankjønn. Døme: ægg - ed̨d̨e - ægga - æggan (nno. egg - egget - egg - egga).
• Opning av historisk o til ø. Døme: øss og gøLv (nno. oss og golv).
• Privativ prefiks vaklande imellom ō- og ū-.

I denne gruppa ligg det einaste bymålet - bodøværing.

Indre Salten

Til den gruppa høyrer måla i Folda og Saltdalen. Målmerka her er:

• Bortfall av endevokal i bunde éintal inkjekjønnsord. Døme: tāk - tāk (nno. tak - taket).
• Ubunde fleirtal inkjekjønn på -a ved analogi med hankjønn. Døme: bLā - bLā - bLāa - bLāan (nno. blad - bladet - blad - blada).
• Vokalforlenging av opphavleg korte stavingar. Døme: vē̂k og vēt (nno. veke og vit, norr. vika og vit).
• Søkking blokkert av palatale konsonantar. Døme: ông - un̨n̨en (nno. unge - ungen), sæng - sen̨n̨a (nno. seng - senga) og hŷd̨d̨ (nno. hyggje).

For indre Folda gjeld fylgjande målmerka:

• Eit særeige ljod her skrive som <ɐ>. Døme: skɐ̄t (nno. skot).
• Færre retroflekse konsonantar etter e, æ og ø. Døme: hēl, ælv, sjøll (nno. hæl, elv, sjølv).

Nord-Salten

Til denne gruppa høyrer måla i Leiranger, Steigen (i dag er Nordfold, Leiranger og Steigen del av heradet Steigen) og Hamarøy. Her gjeld målmerka:

• Søkking jamvel føre palatale konsonantar. Døme: dông - dôn̨n̨en (nno. dunge - dungen), æng - æn̨n̨a (nno. eng - enga) og reng - ren̨n̨en (nno. ring - ringen).
• Konsonantforlenging av opphavleg korte stavingar. Døme: vekk og vett (nno. veke og vit, norr. vika og vit).
• Lite eller ingen retrofleksering. Særleg for Hamarøy er retrofleksering heilt borte.
• Samansmelt bunden hokjønnsending -a. Delt i Leiranger med sterkt -a og svakt -å .

Ljodverk

Vokalane

	Framljod				Midljod		Bakljod
	Urunda		Runda
Høg	ɪ	i:	ʏ	y:	ʉ	ʉ:	ʊ	u:
Mid	ɛ	e:	œ	ø:	(ə)		ɔ	o:
Låg	æ	æ:					ɑ	ɑ:

<i> = /ɪ/ og <ī> = /i:/

<e> = /ɛ/ og <ē> = /e:/

<æ> = /æ/ og <ǣ> = /æ:/

<y> = /ʏ/ og <ȳ> = /y:/

<ø> = /œ/ og <ø̄> = /ø:/

<u> = /ʉ/ og <ū> = /ʉ:/

<o> = /ʊ/ og <ō> = /u:/

<å> = /ɔ/ og <å̄> = /o:/

<a> = /ɑ/ og <ā> = /ɑ:/

Konsonantane

	Labial		Alveolar		Postalveolar		Retrofleks		Palatal		Velar		Glottal
Nasal		m		n				ɳ		ɲ		ŋ
Plosiv	pʰ	b	tʰ	d			ʈʰ	ɖ	cʰ	ɟ	kʰ	g
Frikativ	f		s		ʃ	r¹	ʂ						h
Approksimant		ʋ								j
Lateral			ɬ	l				(ɭ)	ʎ̥	ʎ
Flikk								ɽ

1. /r/ = [ʒ].

Formverk

Verb

Svake verb

Gruppe	Infinitiv	Presens	Preteritum	Partisipp	Nynorsk
a-type	bā̂k	bāka	bāka	bāka	baka
	anger	angra	angra	angra	angra
	bælli	bælja	bælja	bælja	belja
e-type	k̨ø̄̂p	k̨ø̄̂p	k̨øft	k̨øft	kjøpa
	k̨ên̨n̨	k̨ên̨n̨	k̨ên̨t̨	k̨en̨t̨	kjenna
	hø̂yr	hø̂yr	hø̂ur	høurt	høyra
	tørr	tørr	tō̂r	tōʈ	tora
	sei	sei	sa	sakt	seia
	tø̂y	tø̂y	tø̂gd	tøgd	tøya
	studē̂r	studē̂r	studē̂ʈ	studēʈ	studera
j-type	vǣL	vǣL	vā̂ʈ	vāʈ	velja
	tǣL	tǣL	tā̂ʈ	tāʈ	telja
	sæll	sæll	sæl̊t	sæl̊t	selja

Sterke verb

Rekkje	Infinitiv	Presens	Preteritum	Partisipp	Nynorsk
1	hī̂v	hīv	heiv	hē̂v	hiva
	bī̂t	bīt	beit	bē̂t	bita
2a	fLȳ̂g	fLȳg	fLøug	fLø̄̂g	flyga
	bȳ	bȳ	bøu	bø̄̂	byda
2b	sū̂	sȳg	søug	sø̄̂g	suga
3 palatal	fîn̨n̨	fin̨n̨	fan̨n̨	fū̂n̨	finna
	svel̨̊t̨	svel̨̊t̨	sval̨̊t̨	svul̨̊t̨	svelta
3 ikkje-palatal	sprêng	spreng	sprang	sprông	springa
	drekk	drekk	drakk	drokk	drikka
4	bǣ̂r	bǣr	bār	bø̄̂r	bera
5	drǣ̂p	drǣp	drāp	drē̂p	drepa
	ē̂t	ēt	å̄t	ē̂t	eta
6 a-partisipp	gnā̂g	gnǣg	gnōg	gnā̂g	gnaga
	fā̂r	fēr	fōr	fā̂r	fara
	gā̂L	jǣL	gōL	gā̂L	gala
6 i-partisipp	drǣ̂g	drǣg	drōg	drī̂	draga
	tā̂k	tēk	tōk	tik̨k̨	taka
	vǣ̂g	vǣg	vōg	vī̂	vega
7c	gâng	gå̄r	jækk	gådd	gå
	hâl̨l̨	hel̨l̨	hel̨̊t̨	hel̨̊t̨	halda
7d	grå̄̂t	grēt	grēt	grē̂t	gråta
	lā̂t	lēt	lēt	lē̂t	lata
	lå̄̂t	lēt	lēt	lē̂t	låta

Refleksivverb

Infinitiv	Presens	Preteritum	Partisipp	Nynorsk
bītes	bītes	beites	bētes	bitast
brȳtes	brȳtes	brøutes	brø̄tes	brytast
šjå̄es	sēres	så̄ges	settes	sjåast
stān̨es	stå̄res	stōes	stīes	ståast
snakkes	snakkes	snakkes	snakkes	snakkast

Substantiv

Bøyingsmønster for substantiv i saltværingmåla:

Hankjønn

		Éintal		Fleirtal
Gruppe		Ubunde	Bunde	Ubunde	Bunde	Nynorsk
Svakt	e-type	ên̨n̨ en̨n̨e (Sør-Salten)	én̨n̨	en̨n̨a	en̨n̨an	ende
		nā̂s nāse (Sør-Salten)	nāsn	nāsa	nāsan	nase
		skûgg skugge (Sør-Salten)	skud̨d̨en	skugga	skuggan	skugge
	a-type	bakk bakke (Sør-Salten)	bakkan	bakka	bakkan	bakke
		hā̂g hāge (Sør-Salten)	hāgan	hāga	hāgan	hage
	j-type	varri	varjen	varja	varjan	varg
		balli balje (Sør-Salten)	baljen	balja	baljan	balje
Sterkt	a-stomn	arm	armen	arma	arman	arm
		bå̄t	bå̄tn	bå̄ta	bå̄tan	båt
		dāL	dāɳ	dāLa	dāLan	dal
		vǣg	vējen vǣjen (Nord-Salten)	vǣga	vǣgan	veg
		hāmar hammar (Ytre Salten, Nord-Salten)	hāmarn hammarn (Ytre Salten, Nord-Salten)	hamra	hamran	hamar
	i-stomn	søu	søuen	sø̂u søue (Sør-Salten, Bodø)	søuen	sau
	omljod	man̨n̨	mán̨n̨	men̨n̨er	mén̨n̨	mann
		fōt	fōtn	fø̄ter føtter (Ytre Salten, Nord-Salten)	fø̄tn føttn (Ytre Salten, Nord-Salten	fot

Hokjønn

		Éintal		Fleirtal
Gruppe		Ubunde	Bunde	Ubunde	Bunde	Nynorsk
Svakt	a-type	vē̂k̨ vēk̨e (Sør-Salten) vēk̨ä (Mevik)	vēk̨o vēk̨å (Leiranger) vēk̨a (Bodø, Nord-Salten)	vē̂k̨ vēk̨e (Sør-Salten) vēk̨ä (Mevik)	vēk̨n	veikje
		kå̂nn kånne (Sør-Salten) kånnä (Mevik)	kånno kånnå (Leiranger) kånna (Bodø, Nord-Salten)	kå̂nn kånne (Sør-Salten) kånnä (Mevik)	kånn'n	kone
		fLyn̨n̨er fløn̨n̨er (Nord-Salten) fLyn̨n̨re (Sør-Salten) fLyn̨n̨rä (Mevik)	fLyn̨n̨ro fLøn̨n̨rå (Leiranger) fløn̨n̨ra (Nord-Salten)	fLyn̨n̨er fløn̨n̨er (Nord-Salten) fLyn̨n̨re (Sør-Salten) fLyn̨n̨rä (Mevik)	fLyn̨n̨ern fløn̨n̨ern (Nord-Salten) fLyn̨n̨ärn (Mevik)	flyndre
	j-type	malli malje (Sør-Salten)	maljo malja (Bodø, Nord-Salten)	malli malje (Sør-Salten)	maljen	malje
		sælli sælje (Sør-Salten)	sæljo sælja (Bodø, Nord-Salten)	sælli sælje (Sør-Salten)	sæljen	selje
Sterkt	i-stomn	brū	brūa	brū̂ brūe (Sør-Salten)	brūen	bru
		mašk	mašja	mašk maške (Sør-Salten)	mašken	mark
	a-stomn	hei	heia	heia	heian	hei
		mȳr	mȳra	mȳra	mȳran	myr
	omljod	bōk	bōk̨a	bø̄ker	bø̄kern	bok
		skå̄k	skå̄k̨a	šjǣker	šjǣkern	skåk
		han̨n̨	han̨n̨a	hen̨n̨er	hen̨n̨ern	hand
	er-type	jeit	jeita	jeiter	jeitern	geit
		sæng	sen̨n̨a sæn̨n̨a (Nord-Salten)	sænger	sængern	seng

Inkjekjønn

		Éintal		Fleirtal
Gruppe		Ubunde	Bunde	Ubunde	Bunde	Nynorsk
Svakt		øua	øua	øua	øuan	auga
		jarta	jarta	jarta	jartan	hjarta
		drekka	drekka	drekka	drekkan	drikke
Sterkt	e-type	rī̂k̨ rīk̨e (Sør-Salten)	rīk̨e rī̂k̨ (Indre Salten)	rīk̨e rīk̨a (Indre Salten)	rīk̨an	rike
		jǣ̂r jǣLe (Sør-Salten)	jǣre jǣ̂r (Indre Salten) jǣLe (Sør-Salten)	jǣr jǣra (Indre Salten) jǣLe (Sør-Salten)	jǣran jǣLan (Sør-Salten)	gjerde
	j-type	bærri	bærje bærri (Indre Salten)	bærri bærja (Indre Salten)	bærjan	berg
		tårri	tårje tårri (Indre Salten)	tårri tårja (Indre Salten)	tårjan	torg
	a-stomn	tāk	tāk̨e tāk (Indre Salten)	tāk tāka (Indre Salten)	tākan	tak
		lām	lāme lām (Indre Salten)	lām lāma (Indre Salten)	lāman	lam
		knē	knēe knē (Indre Salten)	knē knēa (Indre Salten)	knēan	kne
	omljod	bān	bāne bān (Indre Salten)	bån̨n̨ bån̨n̨a (Indre Salten)	bån̨n̨an	barn

Dativ

I saltenmålet er dativ utdøydd for lenge sidan og var berre til i bunden form éintal og fleirtal. Fylgjande bøyingsmønster skal ha golde då det var levande:

Gruppe		Éintal	Fleirtal
Hankjønn	Svakt	-o	-o
	Sterkt	-a
Hokjønn		-(e)n
Inkjekjønn		-a

Pronomen

Personlege pronomen

		Éintal		Fleirtal
Tal		Subjekt	Objekt	Subjekt	Objekt
Fyrsteperson		e æ (Bodø)	me mæ (Bodø)	vī	åss øss (Sør-Salten)
Andreperson		dū	de dæ (Bodø)	dåkker	dåkker
Tredjeperson	m.	hånn han̨n̨ (indre Salten)	hånn hånno (indre Salten)	dī	demm
	f.	hō	henna
	n.	da dæ (Bodø)	da dæ (Bodø)
Refleksiv			se sæ (Bodø)
Høfleg		ī	ørr

Referansar

Denne språkartikkelen er ei spire. Du kan hjelpe Nynorsk Wikipedia gjennom å utvide han.