Symfoni
Ein symfoni er ein musikalsk komposisjon for orkester i fleire satsar. Ordet stammar frå gresk syn (saman) og fon (lyd). Symfoniar blir framførte av symfoniorkester.
Historie
[endre | endre wikiteksten]Symfonien, slik me kjenner han i dag, stammar frå byrjinga av det 1700-talet. Ein trur at opphavet var den italienske ouverturen (i motsetnad til den franske overtyren).
Tidlege symfoniar inneheldt tre satsar med tempoane snøgg-langsam-snøgg. Dei viktigaste komponistane av den førklassiske symfonien er italienaren Giovanni Battista Sammartini, Johann Stamitz (Mannheimskulen) og Georg Christoph Wagenseil (Wien). Mannheim og Wien var dei to store sentera for symfoniar. På 1700-talet vart symfoniforma utvida ved at ein menuett kom inn som ny sats før finalesatsen.
Den klassiske symfonien frå midten av 1800-talet og seinare blir framfor alt assosiert med komponistane Joseph Haydn, Wolfgang Amadeus Mozart og Ludwig van Beethoven
| Sats | Form | Tempo | Toneart |
|---|---|---|---|
| 1. Sats, "Hovudsats" |
Sonateform | snøgg (t.d. Allegro) |
Grunntone |
| 2. Sats | Liedform eller sonateform eller variasjonsform |
langsam (Adagio, Andante, ...) |
Dominant eller subdominant eller durparallell eller mollparallell |
| 3. Sats | Menuett eller scherzo |
middels snøgg, danseaktig |
Grunntone |
| 4. Sats, "Finale" |
Sonateform eller rondo eller variasjonsform |
snøgg (Allegro, Vivace, Presto, ...) |
Grunntone |
På 1800-talet vart symfonien ført vidare i den romantiske perioden, til dømes av Franz Schubert, Felix Mendelssohn-Bartholdy, Carl Maria von Weber, Robert Schumann, Hector Berlioz og Franz Liszt.
Johannes Brahms fortsette der Beethoven, Schumann og Mendelssohn slapp. Symfoniane voks tidsmessig og vart den sentrale musikkforma i mange orkester. Andre viktige komponistar på slutten av 1800-talet er Anton Bruckner, Antonín Dvořák, Pjotr Illitsj Tsjajkovskij og Camille Saint-Saëns.
På 1900-talet overtok komponistar som Sergej Rachmaninov og Carl Nielsen, som fortsette med den tradisjonelle firesats-symfonien. Andre komponistar prøver nye vegar som Gustav Mahler, som i sin 2. symfoni nytta fem satsar og i andre brukte kor og solo. Jean Sibelius' 7. symfoni har berre 1 sats.
Komponistar
[endre | endre wikiteksten]Eit utval av komponistar som har skrive symfoniar (her kronologisk etter fødselsår):
- Giuseppe Torelli, italiensk komponist av Sinfonia à 4, den første ekte symfonien.
- Giovanni Battista Sammartini (rundt 1701-1775), italiensk komponist
- Carl Philipp Emanuel Bach (1714-1788), son av Johann Sebastian Bach, komponerte rundt 20 symfoniar.
- Georg Christoph Wagenseil (1715-1777)
- Johann Stamitz (1717-1757) var den fyrste komponisten som regelmessig nytta ein menuett som 3. sats.
- Joseph Haydn (1732-1809) var ein av dei mest kjente klassiske komponistane og skreiv 106 symfoniar.
- Andrea Luchesi (1741-1801), italiensk komponist.
- Wolfgang Amadeus Mozart (1756-1791), skal ha skrive 41 symfoniar. Det er vanskeleg å gje talet nøyaktig, da nokre av dei offisielle symfoniane eigentleg ikkje blei skrivne av Mozart, medan ein seinare har oppdaga andre symfoniske verk som autentisk er komponerte av Mozart.
- Ludwig van Beethoven (1770-1827), skreiv 9 kjende symfoniar.
- Franz Schubert (1797-1828), berømt for sin symfoni nr. 9 - den ufullenda.
- Hector Berlioz (1803-1869), kjent for Symphonie Fantastique.
- Felix Mendelssohn (1809-1847), skreiv 5 symfoniar.
- Robert Schumann (1810-1856), 4 symfoniar
- Franz Liszt (1811-1886), 2 symfoniar
- Anton Bruckner (1824-1896), 9 symfoniar
- Johannes Brahms (1833-1897), skreiv fire symfoniar.
- Camille Saint-Saëns (1835-1921)
- Pjotr Illitsj Tsjajkovskij (1840-1893), 6 symfoniar
- Antonín Dvořák (1841-1904), den meste kjente er den 9. symfonien: Fra den nye verden
- Gustav Mahler (1860-1911), skreiv ni store symfoniar og ein tiande ufullenda.
- Carl Nielsen (1865-1931), 6 symfoniar
- Jean Sibelius (1865-1957), 7 symfoniar
- Sergej Rakhmaninov (1873-1943), 3 symfoniar i seinromantisk stil
- Igor Stravinskij (1882-1971), 3 symfoniar
- Sergej Prokofiev (1891-1953), 7 symfoniar
- Vagn Holmboe (1909-1996), 13 symfoniar
- Leonard Bernstein (1918-1990), 3 symfoniar
- Philip Glass (fødd 1937), hadde i 2005 komponert 7 symfoniar.
