Tromsøpalme
 | Denne artikkelen kan ha godt av ein språkvask |
 | Opprydding: Denne artikkelen kan ha godt av ei opprydding. Sjå korleis du redigerer ei side og stilmanualen for hjelp. |
| Tromsøpalme | |
 Tromsøpalme | |
| Systematikk | |
| Rike: | Planteriket Plantae |
| Rekkje: | Karplantar Tracheophyta |
| Underrekkje: | Frøplantar Spermatophytes |
| Orden: | Skjermplanteordenen Apiales |
| Familie: | Skjermplantefamilien Apiaceae |
| Underfamilie: | Apioideae |
| Slekt: | Bjørnekjeksslekta Heracleum |
| Art: | Tromsøpalme H. persicum |
| Vitskapleg namn | |
| Heracleum persicum | |
Tromsøpalme (Heracleum tromsoensis, sjå òg avsnitt Usikkert opphav) er ein mangeårig urt i skjermplantefamilien.
Den er svært hardfør og kan verta inntil 50 år gammal og tre meter høy. Spreiingsevna gjer at den ofte hemmar eller utkonkurrerer annan plantevekst.
Utbreiing[endre | endre wikiteksten]
Planta finst naturleg i Vesleasia og i delar av Midtausten (Iran, Irak). Den står oppført på norsk svartelista som uønska og er utbreidd langs vegkantar, bekkekanter, og bakgårder i Nord-Noreg, frå Finnmark og sørover til Nord-Trøndelag, men den er òg funnen i Sør-Noreg, særleg i Osloområdet, men òg i Østfold og Vestfold.
Giftig saft[endre | endre wikiteksten]
Safta frå planta er giftig, og kan ved eksponering under sollys gje hudreaksjoner på utsette område (fytofototoksisk reaksjon). Dette gjev seg vanlegvis utslag i rauda, kløe, svie, eksem og i vondaste fall store blemmer (tredjegrads forbrenning) då giftstoffa gjer huda ømfintleg for UV-strålar. Denne ømfintligheten kan halda fram i inntil eitt år etter eksponeringen.
Kjende måtar å kjempa mot tromsøpalme på er konstant nedkutting av nye skot, og dessutan sauebeite. Ved nedklipping bør ein ha på seg vernutstyr, og dessutan huske på å vaska kutteredskaper i metall etter bruk, då safta verkar oksiderande.
I dei områda den veks, fortrenger den andre plantearter. I område der tromsøpalmen veks, er det færre plantearter og utbreiinga er òg mindre enn i område der tromsøpalmen ikkje voksar.[1]
Historie[endre | endre wikiteksten]
Opphavleg kjem planta truleg frå Kaukasus, der den veks vilt. Engelskmennene innførde denne planta som solitærstaude (dvs. at den er så stor at den står åleine, ikkje i eit bed), og den kom følgjeleg på moten.
Planta vart først innførd som frø med ein engelsk botaniker til gruvene i Kåfjord i Alta i 1838. På 1860-talet skal planta ha vorte teken med til Mack-familien sin sommerhus på Elvebakken i Tromsø av Nanna Sabine Mack (fødd Klerck). Planta voks raskt, og var dekorativ, og dermed vart den planta både i bysenteret og på «støkkan» (sommerhusene) rundt om på Sør-Tromsøya, som etterkvart vart omgjeve av veritable palmeskogar. Enno i dag er tromsøpalmen konsentrert der der det ein gong stod eit sommerhus.
Analyse av DNA viser at arta vart først innførd frå Iran til England. Historiske kjelder har antydd at den kan ha kome frå England til Noreg, men dei genetiske resultata tyder at på innvandringsveien har vore frå England via Finland til Noreg.
Usikkert opphav[endre | endre wikiteksten]
Då det på grunn av storleiken til planta er vanskeleg å få tak i andre eksemplar å samanlikna den med, er det enno mange spekulasjonar om kva for ei art tromsøpalmen eigenleg tilhøyrar. Planta vart først innførd under namnet Heracleum asperum (sibirsk kupastinakk, frå engelsk Siberian Cowparsnip), men botanikere er endå samd i at dette namnet er feil. Då ingen med stor tryggleik har funne eit anna eksemplar av planta utanfor Noreg, er dens riktige namn enno omstridt. I bøker frå 1800-talet gjekk planta under namnet H. panaces, medan dei fleste nyare kjelder på vagt grunnlag kallar den H-EN. laciniatum. Nyleg er endå H. tromsoensis foreslegen som riktig namn i den norske standardfloraen, Lids flora. I tillegg er det foreslege fleire andre synonym på bakgrunn av meir eller mindre feilaktige antakelser. Den sterkaste kandidaten til no er sannsynlegvis den tyrkiske/iranske H-EN. persicum, men sjansen er større for at Tromsøpalmen er ein hybrid av denne og andre nært nærskylde planter, då planta vart innførd til Noreg som ei hageplante.
Tromsøpalmen kan vera vanskeleg å skilja frå den endå meir giftige kjempebjørnekjeksen (Heracleum mantegazzianum).
Utrydding[endre | endre wikiteksten]
Det har i Nord-Noreg vore snakk om å utrydda planta. «Dei øydelegg mangfald og trivsel, og avgrensar arealbruk. I tillegg er dei giftige og kan føra til hudskader og helseproblem», skriv Forsking.no, og meiner at den bør utryddast.[2] Dette er òg konklusjonen i ein rapport frå NTNU og UiO. Det er enno uvisst korleis ein skal ta knekken på denne planta, men det er diskutert å kutta dei ned (dette er vanskeleg då planta er særs hardfør), gift eller å pløya jorda den er i. Det har vore freista i mindre omfang å fjerna den frå nokre stadar i Tromsø ved nedkutting og fylling av rotholet med salt for å tørka ut rotresten.
Referansar[endre | endre wikiteksten]
- Denne artikkelen bygger på «Tromsøpalme» frå Wikipedia på bokmål, den 20. juli 2018.
Litteratur[endre | endre wikiteksten]
- Rijal, Dilli Prasad (januar 2016): Heracleum in northern Europe: Introduction history and impact on native plant diversity. Doktorgradsavhandling, UiT – Noregs arktiske universitet.