Vossabanen

Frå Wikipedia – det frie oppslagsverket
(Omdirigert frå Vossebanen)
Garnes stasjon, no base for veterantoget på Vossabanen. "Mellemstasjon av 3. Klasse."
Foto: Svein Harkestad
Espeland haldeplass, no stopp for veterantoget.
Haukeland stasjon, no stopp for veterantoget. "Mellemstasjon av 4. Klasse."

Vossabanen er ein norsk jarnbane som no for det meste er ein del av Bergensbanen på strekninga mellom stasjonane Bergen og Voss. Ei nedlagd strekning er teken vare på som veteranjarnbane mellom Takvam og Midtun over Garnes i Bergen kommune, kalla Museet Gamle Vossebanen. Denne delstrekninga er no freda.

Historie[endre | endre wikiteksten]

Vossabanen stod ferdig i 1883 som smalspora jarnbane mellom Bergen og Voss. Banen vart i 1904 ombygd til normalspor, og i 1909 sluttført over fjellet fram til Oslo som Bergensbanen. Banen fekk si største omlegging etter opninga av Ulrikentunnelen og Arnanipatunnelen i 1964, det utgjorde ei stor nedkorting av strekninga mellom Tunestveit og Bergen ved at den lange sløyfa over Garnes og Nesttun vart overflødig. Den gamle linja mista raskt persontrafikken, berre mellom Bergen og Nesttun blei det drive persontog i ei tid etter omlegginga.[1] Sporet er fjerna mellom Minde og Midtun. Frå 1993-94 har det gått eit veterantog om sumaren på den 18 km lange strekninga frå Midtun til Garnes. Sidan 2001 har også godstrafikken på denne sidelinja vore nedlagt.

Kulturminne[endre | endre wikiteksten]

Bergen kommune uttaler om denne banen sin verdi som kulturminne:

Gamle Vossebanen ... er en fjordbane med unik variasjon i jernbaneanlegg og stasjoner, nøye tilpasset topografien. Jernbanen gikk inn som del i et allerede etablert samferdselsnett, der veier – herunder postveiene og fjordbåttrafikken, var av vesentlig betydning. Ingen andre jernbanestrekninger kan i dag vise til denne kombinasjonen mellom tog- og båttransport. Det er viktig for bevaring av jernbane-historien at utpekte områder rundt banetraseen ikke blir utbygd eller utsatt for andre tiltak som vil forringe opplevelsen av denne viktige kulturminnestrukturen. Sammen med Osbanetrasèen forteller Gamle Vossebanen om samferdelssystemets betydning for industri- og bosetting på steder i Bergens utkantområder.[2]

Syklistar har tidlegare arbeidd for å ta vekk spora og gjera om strekninga mellom Midtun og Haukeland til sykkelsti, som eit alternativ til den trafikkfarlege Hardangervegen. No er strekninga freda og det blir uaktuelt å bruka ho til sykling.

Mektig natur[endre | endre wikiteksten]

Særleg vidare innover Sørfjorden går den gamle Vossebana gjennom vakre og naturskjønne omgjevnader. Mange stader er linja lagt om i fleire omgangar, ofte på grunn av skredfaren. Eit eksempel på dette er ved Hana innanfor Trengereid. Der kom eit snøras den 18. januar 1918, som tok banevaktarbustaden til nyss avdøde Torkel Johnsen:

Lufttrykket var så stort at heile huset vart kasta på sjøen. Alle fem omkom. Huset stod på husmannsplassen Seiasteinen bnr. 3 under garden Hana i Vaksdal, og det var tungt snøver og storm då det hende. Denne delen av jernbanesporet er lagt i tunnel no. Etter kyrkjeboka for Samnanger: 'Omkom ved Sneskavl som bortførte huset med 3 mennesker.' Etter aviser og bygdeboka omkom to til, dette var kona Dortea Hansdtr gift Jonsen og fire av barna: Thoralf, Helga, Oskar og Helge. Ei anna dotter Klara Dortea døydde seinare på året, men det er uklart om dette hadde noko med snøskredet å gjere.[3][4]

Linjekart[endre | endre wikiteksten]

(Alle avstandar frå Oslo S over Roa)

Teiknforklaring
385,32 km Voss st (1883-) / Vangsvatnet (47 moh.) 56,5 moh.
Kvålsåsentunnelen (1990, 4 923 m)
(390,76 km) Djukastein hp (1936-90) (A) 56 moh.
392,55 km Bulken st (1883-) (A) 54 moh.
Bulkentunnelen (705 m)
Vosso (48 m)
396,16 km Seimsgrend hp (1936-) (A) 48 moh.
Hotunnelen (710 m)
399,8 km Saghaug hp (1936-nedl før 2009) [5] (A) (B) 33 moh.
Skorvetunnelen (7 m)
403,66 km Evanger st (1883-) 15,5 moh.
Hærnestunnelen (3 336 m)
Hærnesvik hp (1936-?) (B) 25 moh.
Kattegjelet-tunnelen (529 m)
Kattegjelet viadukt tunnel (19 m)
Vetleviktunnelen (292 m)
410,24 km Jørnevik hp (1936-) (A) 25 moh.
Røvstonatunnelen (542 m)
414,13 km Bolstadøyri st (1883-) (A) 9 moh.
Bolstadtunnelen (110 m)
Trollkonatunnelen (1987, 8 043 m)
Verpelstad hp (?-1987) ved E16 [6] [7] 13 moh.
Dalseid hp (?-1987) ved sideveg til E16 (B) 14 moh.
Holhøgdatunnelen (73 m)
industrispor
425,29 km Dale st (1883-) 43,4 moh.
industrispor over Daleelva
industrispor
industrispor
Dalebrygga (475 m)
Daleura (29 m)
430,09 km Hellestræ hp (1936-?) ved sideveg til E16(B) (C) 4 moh.
Stanghelle bru (Straumen) (33 m)
432,22 km Stanghelle st (1883-) 2,5 moh.
Hettatunnelen (1 243 m / ca 170 m - gamlelinja del av E16)
(ca 465 m - gamlelinja delvis del av E16)
Fossmarkli hp (1936-?) (B) 15 moh.
Vetle Fossmark I-tunnelen (38 m)
Vetle Fossmark II-tunnelen (93 m)
Store Fossmarktunnelen (742 m)
Skreia I-tunnelen (300 m)
Skreia II-tunnelen (662 m / ca 80 m)
(ca 100 m)
atkomst til kai og naust
sideveg til E16
440,53 km Vaksdal st (1883-) 16,0 moh.
Vaksdal bru (22 m)
Vaksdaltunnelen (180 m)
Boge I-tunnelen (70 m)
Boge II-tunnelen (81 m)
442,36 km Bogegrend hp (1938-) (B) 10 moh.
E16 vidare mot Langhelle på gamlelinja (B)
Bogelia kvelv I (92 m)
Bogelia kvelv II (37 m)
Bogelia kvelv III (30 m)
Bogelia kvelv IV (83 m)
Bogelia kvelv V (109 m)
Kjenestunnelen (410 m)
Djupedalselva
Hananipatunnelen til Trengereid (1971, 6 096 m) [8]
(444,21 km) Langhelle hp (1936-71) 14 moh.
Sporet fjerna 1981 Langhelle-Trengereid
arbeidsinnslag til Hananipatunnelen
ved Langhelle (ca 180/375 m [9] )
(ca 30 m)
ved Sandvika (ca 20 m)
(447,58 km) Stavenesli hp (1919-70) ved sideveg til E16[10] (B) 14,1 moh.
Leagjelet (ca 65 m)
skredoverbygg Nesgjelet (ca 20 m)
Seiasteinen, aust for Hana (ca 330 m)
skredoverbygg Askebotn (ca 30 m)
ved Skansen (ca 735 m / ca 1100 m [11])
eldste sporet er rast ut nord for Raudberg
arbeidsinnslag til Hananipatunnelen
atkomst på traktorveg til E16
Bergsfossen
sør for Raudberg (ca 340 m) / Hananipatunnelen
Trengereid spor 2 tunnel (1955, 54 m) [12]
452,41 km Trengereid st (1883-) ved sideveg til E16 15,7 moh.
Trengereid I-tunnelen (83 m)
Sunnesbekktunnelen (83 m)
Trengereid II-tunnelen (116 m)
Slåttabekktunnelen (20 m)
Risnes I-tunnelen (26 m)
Glamregjelselva
Risnes II-tunnelen (92 m)
industrispor Risnes kalkverk
Risnes III-tunnelen (291 m)
453,75 km Risnes hp (1935-?) [13] (B) (C) 11 moh.
Risneselva
Romslo I-tunnelen (581 m)
Flotenelva
Romslo II-tunnelen (377m)
455,1 km Romslo hp (1935-91) [14] (B) 10 moh.
Romslaelva
Songstad I-tunnelen (583 m / ca 40 m)
Risparelva
Songstad II-tunnelen (330 m)
Songstadelva
Songstad III-tunnelen (295 m)
Holebekken
Herlandtunnelen (1966, 781 m)
(457,92 km) Herland hp (1916-66) [15] (B) 6 moh.
Holaelva
veg på gamlelinja til Herland og sideveg til E16
458,63 km Takvam hp (1966-)[16] (B) 6 moh.
Storelva
Takvamtunnelen (251 m)
Tunestveit-tunnelen (1964, 61 m)
459,36 km Tunestveit sporveksel
Munkelva
Arnanipatunnelen [17] (1964, 2 190 m) til Arna st
Tveitaelva
Tunes hp (1935-?)
Tunestunnelen (ca 100 m) (C)
463,13 km Garnes st[18] (1883-1964) 21,2 moh.
Garnesvegen Fv276
Seimsmark hp (1941-?)
industrispor Storaneset, no: sidespor NJK[19]
Ådnavegen × Garnesvegen Fv276/Fv277 (rundkjøring)
466,79 km Arna gamle st (1883-1964) [20] 21,4 moh.
(461,93 km) Arna st (1964) 8,0 moh.
Arnaelva og utløp til Arnavågen
Ulrikentunnelen (1964, 7 670 m) til Bergen
Strutelva
468,77 km Arnatveit hp (1931-?) (B) (D) 43 moh.
Hardangervegen Rv580
471,32 km Espeland hp (1899-1964) 70,6 moh.
Skåldalselva
Lonaelva frå Haukelandsvatnet
Lonaleitet
Haugaelva / Haukelandsvatnet
474,29 km Haukeland st (1883-1964) 81,6 moh.
Søylentunnelen (89 m)
475,4 km Bratland hp (1958-?) (C) (D) / Søylevatnet 83 moh.
Bratlandtunnelen (258 m)
Grimentunnelen (123 m) / Grimevatnet
477,1 km Grimåsen hp (1924-?) (C) (D) 86 moh.
Hardangervegen Rv580
Helldal I-tunnelen (24 m)
Helldal II-tunnelen (29 m)
478,92 km Helldal hp (1886-?) 68,4 moh.
industrispor Frank Mohn
481,05 km Midttun hp (1925-?) (D) 57 moh.
Nesttunelva (18 m)
Nesttun-Osbanen (1894-1935)
482,54 km Nesttun st (1883-1965) 31,2 moh.
Nesttun (2010-) Bybanen i Bergen
483,36 km Kloppedal hp (1930-65) [21] (B) (D) 21 moh.
484,12 km Hop st (1883-1965) [22] (D) 17,5 moh.
484,86 km Paradis hp (1932-65) (2010-) (D) 10,5 moh.
Bybanen i Bergen til Kronstad
Olderhaug hp (1935-?) [23]
486,33 km Fjøsanger st (1883-1965) 8,2 moh.
Kristianborg hp (1930-?)
Minde Allé Fv253
488,80 km Minde st (1889-1965) 18,3 moh.
Minde godsterminal
489,00 km Solheim sporveksel
Inndalsveien Rv582
Bybanen i Bergen frå Paradis
489,63 km Kronstad st (1913-2000) (2010-) 21,5 moh.
sidespor / Bybanen i Bergen til Florida
490,00 km Solheimsviken st (1883-1913) 10,0 moh.
Kronstad-tunnelen (464 m)
Strømmen
Florida (2010-) / Bybanen i Bergen frå Kronstad
Ulrikstunnelen frå Indre Arna / Nygårdsparken-tunnelen (ca 200 m)
492,00 km Bergen gamle st ved Lille Lungegårdsvann (1883–1913)
Hamnebane nord 1 om Vågsalmenning og Bryggen til Festningskaien (1884-1913?) [24] [25] [26]
Bergensbanen frå Arna st / Bybanen i Bergen frå Florida
Hamnebane vest til Dokken (1955)
Nygårdshøyden-tunnelen (ca 900 m) (D)
Dokken / Bystasjonen (2010-)
Nonneseter (2010-)
Hamnebane nord 3 tunnel (1921, 1 421 m)
(471,25 km) Bergen st (1913-) 3,9 moh.
Hamnebane nord 2 gjennom Kaigaten (1913-21?) / Byparken (2010-) [27]
Sverresborg-tunnelen (ca 90 m)
Rothaugen-tunnelen (ca 130 m) / Skoltegrunnskaien, Bontelabo og Festningskaien
Skuteviken og Slaktehuset i Sandviken

Avvikande avstandar i parentes () markerer avstandar på nedlagt linje eller "nye Vossabanen" inn mot Bergen.

Garnes-Midttun er veterantoget si rute.

Rosa strekningar er der jernbanelinja er omlagt og spor er fjerna:

  • Bergen-Kronstad (1883-linja): stort sett brukt til veg
  • Minde-Midttun: for det meste sykkelsti [28]
  • Ved Herland: sykkelsti/lokalveg
  • Raudberg-Hana: skogsveg, bruk på eige ansvar til gang- og sykkelveg [29] [30] [31]
  • Hana-Stavenes: lokalveg til eigedommane, eigd av Vaksdal kommune
  • Stavenes-Langhelle: mest skogsveg, bruk på eige ansvar til gang- og sykkelveg
  • Langhelle-Bogegrend: truleg lik traséen for noverande E16
  • Ved Tunestveit, Songstad, Romslo, Hana, Langhelle, Skreida, Fossmarkli og Stanghelle: små omlagde strekningar
  • Dale-Bolstadøyri: E16, utanom Dalseid-Verpelstad som er lokalveg - muleg sykkelveg ?
  • Bolstadøyri-Evanger: delvis noverande E16, feks Jørnevik-Kattegjelet, men siste biten rundt Hernes (Hærnesvik) er lokalveg
  • Bulken-Voss: for det meste ny E16

Raude strekningar er jernbane som er i bruk.

Blå strekning - Bybanen i Bergen - er tatt med her fordi den tangerer Vossebanen, som feks på Kronstad og ved Strømmen/Florida.
Linjemarkeringane er ikkje detaljerte, og skissa skal berre visa at denne bana på nokre stader følgjer same trasé som Vossebanen.

Ein del elvar, vatn og fjordar er tatt med sidan det er viktige landskapselement langs store delar av jarnbanestrekninga.

Nesttun stasjon på Vossabanen var samtidig endestasjon for Osbanen, men det var aldri forbindelse mellom linjene. Osbanen var heile tida "tertiærjarnbane" (dvs tredjeklasse) - smalspora med sporvidde 750 mm som Urskog-Hølandsbanen (veteranjarnbana Tertitten[32]), mens Vossabanen var bygd med meir vanlege 1067 mm smalspor. Vossabanen var i 1904 ferdig ombygd til normalspor 1435 mm, fem år før opninga av Bergensbanen i 1909. [33]

Malen er opphavleg henta frå bokmålswikipediaen: Gamle Vossebanen.

Kartleggingsreferansar[endre wikiteksten]

Informasjon til linjekartet er henta frå ulike kartkjelder. Høgd over havet og lokalisering av stasjonar, haldeplassar, tunnelar og gamle sporstrekningar er dei vanlegaste data frå desse karta.

A Vossakart Merk Djukastein: avstand 2690 m til Bulken st og 5440 m til Voss st

B Kart i skolen Topografisk kart og Historiske flyfoto Bergen 1951

C Gule sider, kart

D Bergen kommune sine kart Teknisk kart 1:1000 og Bykartet 1957 for sidespora til hamna

Les også Gamle Vossabanen Kulturminneutredning, Byantikvaren 2006.


Kjelder[endre | endre wikiteksten]

  1. ↑ Banedata 2004 Arkivert 2021-06-19 ved Wayback Machine. s. 159: «Strekningen Bergen-Nesttun-Garnes-Tunestveit ble nedlagt for alminnelig trafikk fra 1.8.1964 i forbindelse med åpningen av banen gjennom Ulriken, men lokaltrafikken Bergen-Nesttun fortsatte frem til 31.1.1965 for Bergen og Fana kommuners regning med NSB som utøver. Etter nedleggelsen av ordinær trafikk på gamlelinjen fra Bergen over Nesttun og Garnes til Tunestveit ble strekningene Bergen-Midttun og Tunestveit-Garnes-Seimsmark benyttet som sidespor for vognlaster. Strekningen Minde-Midttun ble nedlagt for all trafikk 1.3.1980, samtidig som strekningen Seimsmark-Midttun ble gjenåpnet for vognlaster. Den elektriske driften ble nedlagt fra 31.1.1965, mens elektrisk drift ble reetablert Bergen-Kronstad på 1990-tallet. NSB Gods innstilte sin godstrafikk på strekningen Tunestveit-Seimsmark fra 03.2001, mens sporet fra Bergen til Minde fortsatt benyttes for godstrafikk. NJK Gamle Vossebanen driver veterantog på strekningen Garnes-Midttun fra 1994.»
  2. ↑ Kommuneplanens arealdel 2006-2017 (2025) Arkivert 2014-01-08 ved Wayback Machine. s. 29
  3. ↑ Snøskred tar fem liv, linjeomlegging, arkivert frå originalen 8. januar 2014, henta 11. februar 2011 
  4. ↑ Skrednett, sjølve kartet
  5. ↑ http://aunor.net/2005.11.20/2.htm
  6. ↑ http://www.jernbane.net/db/type.asp?ID=162
  7. ↑ http://www.bergensregionkart.no/ Høgde over havet
  8. ↑ http://no.wikipedia.org/wiki/Hananipatunnelen
  9. ↑ http://www.vaksdalhistorielag.org/wiki/index.php?title=Langhelle Frå 1928 har jarnvegen gått i tunnel frå Leinelva til Djupedalen.
  10. ↑ http://www.jernbane.net/db/dispenhet.asp?enhet=9053&kat=Stasjoner&katID=5
  11. ↑ http://tib.bergen360.no/-/bulletin/show/60340_gamle-vossabanen-ved-hana?ref=mst Lang tunnel (ca 1100 m) bygd før 1951.
  12. ↑ http://www.jernbane.net/db/dispenhet.asp?enhet=4537&kat=Stasjoner&katID=5
  13. ↑ http://www.nebysamlingene.com/jernbane/bergensbanen/trengereid_bergen1.htm
  14. ↑ http://www.nrk.no/nyheter/distrikt/hordaland/programmer_nrk_hordaland/sprakspalten/1.6479308
  15. ↑ http://www.jernbane.net/db/dispenhet.asp?enhet=9070&kat=Stasjoner&katID=5
  16. ↑ http://www.jernbaneverket.no/no/Jernbanen/Stasjonssok/-T-/Takvam/
  17. ↑ http://no.wikipedia.org/wiki/Arnanipa_(tunnel)
  18. ↑ http://njk.no/gamle-vossebanen-tog-i-vesterled
  19. ↑ http://njk.no/gamle-vossebanen-tog-i-vesterled
  20. ↑ http://www.bygdanytt.no/artikler/article1164284.ece
  21. ↑ http://www.nrk.no/nyheter/distrikt/hordaland/programmer_nrk_hordaland/sprakspalten/1.6246050
  22. ↑ http://www.geocaching.com/seek/cache_details.aspx?guid=93f1a061-208c-4604-a1a3-ad0eb06691a7 Lokalisering
  23. ↑ http://folk.uib.no/fciop/Downloads/MR/PhotoGallery/Olderhaug1.jpg
  24. ↑ http://www.facebook.com/l.php?u=http%3A%2F%2Ffotomuseum.bergen360.no%2F-%2Fimage%2Fshow%2F1924458_jernbanenettet-i-bergen-til-og-med-1964&h=nAQFDclXl
  25. ↑ http://fotomuseum.bergen360.no/-/image/show/1987606_jernbanen-paa-tyskebryggen-ca-1910
  26. ↑ http://vossebanen.wordpress.com/
  27. ↑ http://www.facebook.com/l.php?u=http%3A%2F%2Ffotomuseum.bergen360.no%2F-%2Fimage%2Fshow%2F1924458_jernbanenettet-i-bergen-til-og-med-1964&h=nAQFDclXl
  28. ↑ http://www.geocaching.com/seek/cache_details.aspx?guid=93f1a061-208c-4604-a1a3-ad0eb06691a7
  29. ↑ http://www.vaksdal.kommune.no/artikkel.aspx?MId1=1&AId=377&Back=1
  30. ↑ http://tib.bergen360.no/-/bulletin/show/60340_gamle-vossabanen-ved-hana?ref=mst
  31. ↑ http://bergenbibliotek.no/cgi-bin/websok-portal?mode=p&st=p&tnr=147814&tpid=23115 "Fra Roa til Bergen : boken om Bergensbanen", Aspenberg, Nils Carl: «Strekningen forbi Stavenesli er i dag en av de lengste nedlagte strekningene som ligger brakk. I alt er over 50 tunneler tatt ut av bruk. Noen er blitt veitunneler, andre er sprengt bort, men mange ligger fortsatt der, klare til å utforskes for den som vil drive jernbanearkeologi.» "Over 50 tunneler" må vera på heile strekninga Trengereid-Stanghelle.
  32. ↑ http://www.u-hb.no/index.php
  33. ↑ http://www.nrk.no/sf/leksikon/index.php/Bergensbanen_(Oslo-Bergen)

Bakgrunnsstoff[endre | endre wikiteksten]

Henta frå «https://nn.wikipedia.org/w/index.php?title=Vossabanen&oldid=3405571»