Sørsamar

Frå Wikipedia – det frie oppslagsverket
Det bur sørsamar både i Noreg og Sverige. Karta viser til tradisjonelle busetjings- og reindriftsområde. Trollheimen er ikkje avmerka på dette kartet.

Sørsamar (sørsamisk åarjelsaemieh) er ei gruppe samar som bur i Noreg og Sverige. Dei tradisjonelle bu- og reindriftsområda deira i Noreg strekkjer seg i dag omtrent frå Ranelva i Rana kommune i Nordland til Elgå austom innsjøen Femunden i Hedmark. I Sverige reknar ein det sørsamiske området til å vera Västerbottens län, Jämtlands län og delar av Härjedalen og Dalarna.

Sørsamar er skilde frå andre samiske grupper gjennom det sørsamiske språket og tradisjonar kring drakt, byggeskikk og andre kulturuttrykk.[1] Sørsamane utgjer ein liten del av den samiske folkegruppa og er blitt kalla ein «minoritet i minoriteten».[2][3][4] 500–800 personar snakkar sørsamisk i dag, og om lag 150 personar er sysselsette i reindrift i dei sørsamiske områda i Noreg.[5] Det finst sørsamiske institusjonar som skule, museum og teater i Snåsa, Hattfjelldal, Røros, Røyrvik, Mo i Rana og Östersund.

Historia til sørsamane kan delast i tre store periodar: fangstsamfunn, intensiv reindriftsnomadisme og ekstensiv reindrift. Ein går ut frå at reindriftsnomadismen byrja seint i mellomalderen, kring 1200–1400. Avsluttinga av reindriftsnomadismen er vanlegvis knytt til at ein slutta å mjølka reinsdyra, noko som fann stad mellom 1902 og 1964 i Noreg.[6]

Utbreiingsområdet[endre | endre wikiteksten]

Området i Noreg der sørsamane i dag utøver tradisjonell samisk reindrift, strekkjer seg frå Mo i Rana i Nordland sørover til Svahken sijte ved Elgå austom Femunden. Reinbeitedistrikta strekkjer seg frå svenskegrensa og ut til kysten gjennom Helgeland, Namdalen og Fosen. Gjennom Innherred i Trøndelag og Engerdal i Østerdalen ligg reinbeitedistrikta i dei låge fjellområda langs Kjølen. I tillegg er det eit reinbeitedistrikt i Trollheimen (Trollheimen sijte) med eigen lovheimel.[7] Rundt og austom Mo i Rana ligg det tradisjonelle umesamiske området.

Kart over reinbeitedistrikta i det sørsamiske området i Noreg. Reinbeitedistrikt er ei offentleg administrativ inndeling. Den tradisjonelle samiske gruppeinndelinga i siida (sørsamisk sitje, fleirtal sijth) fell i dag saman med reinbeitedistriktene. På svensk bruker ein uttrykket sameby; merk at det svenske ordet «by» kan omsetjast til «bygd» eller «grend» på norsk.

Samerettsutvalet meiner at «De tradisjonelle samiske områdene i Sør-Norge omfatter brorparten av Nord-Trøndelag fylke, Fosen-halvøya og de indre delene av Sør-Trøndelag fylke, og de nordøstre delene av Hedmark fylke. Fra langt tilbake har det vært samisk bosetning og vært utøvd reindrift og annen samisk bruk i brorparten av disse områdene.» Utvalet nemner òg tamreindrift i Trollheimen, og peikar på at det finst område i randsona til dei noverande reinbeiteområda som «tidlegare låg innanfor dei administrative avgrensa reinbeiteområda, men som har falle utanfor desse etter justeringer av områda #seg yttergrenser».[8] Vidare peikar utvalet på Konsultasjonsavtala mellom Sametinget og Kommunaldepartementet frå 2005, som gjev ei ytste avgrensing av området der det kan finnast «samiske interesser [innenfor] alle ideelle og materielle former for samisk kultur». Dette kan gjelda kunst, kultur, utdanning og arealplanar.[9]

«Det arealet som i henhold til [Konsultasjonsavtalen] utgjør de tradisjonelle samiske områdene i Sør-Norge omfatter (hele) Nord-Trøndelag fylke; 16 kommuner i Sør-Trøndelag fylke (fem på Fosen-halvøya: Osen, Roan, Åfjord, Bjugn og Rissa; fire i de «indre» områdene mot svenskegrensen: Selbu, Tydal, Holtålen og Røros; og fire i Trollheimen: Meldal, Rennebu, Oppdal og Midtre Gauldal); seks kommuner i den nordøstre delen av Hedmark (Engerdal, Rendalen, Os, Tolga, Tynset og Folldal), og to kommuner i Møre og Romsdal (Surnadal og Rindal). I tillegg kommer Sunndal kommune, som også er omfattet av trollheimenloven.»

Dei fleste av nasjonalparkane i det sørsamiske området er ein del av kulturlandskapet til reindriftssamane: Gutulia, Femundsmarka, Skarvan og Roltdalen, Blåfjella-Skjækerfjella, Lierne, Børgefjell og Lomsdal-Vista nasjonalpark. I desse nasjonalparkane er tilgjenge til tradisjonell reindrift ein del av verneordninga.

I tillegg til dagens utbreiing har det i dei siste hundreåra òg vore samisk busetjing og reindrift på Gauldalsvidda[10] og i områda vest for Femunden.[11] Samerettsutvalet har elles samla eit oversyn over høgsterettsdommar og andre norske rettsavgjerder i samiske saker. Dette oversynet viser at det har vore grunnlag for tvil om beiterettar i store delar av Sør-Noreg.[12] I folketeljinga for 1910 er det elles registrert sørsamisk busetjing i Setesdal, Lesja og områda rundt Trollheimen.[13] I områda nord for Trollheimen, frå Hemnefjella i aust og til Halsa og Åsskard i vest, blei den tradisjonelle reindrifta avvikla rundt 1980.[14][15]

I Sverige reknar ein det sørsamiske området for å vera Västerbotten, Jämtland og delar av Härjedalen og Dalarna.[16] Eller med andre ord frå Umeälven i nord til Dalarna i sør, med Idre sameby i Idre som den sørlegaste.[17][18] Grensene mellom dei svenske samebyene (siida) er i større grad enn i Sør-Noreg basert på trekkruter langs vassdrag i nordvestleg–søraustleg retning.

Tradisjonelt har fleire av dei samiske reinbeiteområda, også i det sørsamiske området, vore uavhengige av riksgrensene. Ved grensedraginga mellom Noreg og Sverige i 1751 blei vilkåra for reindrift avklart i Lappekodisillen, som var eit tillegg til grensetraktaten mellom dei to landa. Lappekodisillen gav grunnlag for at reindrifta enno kunne ha sesongmessige flyttingar. Han har sidan blitt fornya gjennom ulike reinbeitekonvensjonar, den siste frå 2010. Reinbeitekonvensjonen gjev heimel for grensekryssing med reinflokkar.[19]

Språk[endre | endre wikiteksten]

For meir om dette emnet, sjå Sørsamisk.
Åarjel-saemiej skuvle og maanagierte (barnehage) i Snåsa.
Frå eit klasserom i Åarjel-saemiej skuvle.
Sørsamisk vegskilt i Ankarede i Jämtland.
Foto: Olve Utne

Det sørsamiske språket (åarjelh-saemien giele) er eit samisk språk i den finsk-ugriske og den vidare uralske språkfamilien. I Rana kommune i nord dannar språket eit dialektkontinuum med umesamisk. Enkelte språkforskarar vurderer difor òg umesamisk som ein sørsamisk dialekt.[20] Vanlegvis reknar ein likevel umesamisk som eit eige språk.

Sørsamisk er delt inn i to dialektar. På svensk kallar ein dei høvesvis Jämtland- og Åsele-dialekten, der Jämtland-dialekten blir brukt i sør, medan Åsele-dialekten blir brukt i nord. På svensk side blir den sistnemnde òg kalla for vilhelminasamiska. På norsk side har dei to dialektane fått nemningane rørossamisk og vefsnsamisk (for Vefsn og Namdalen).[21] Knut Bergland meiner at denne dialektinndelinga har visse veikskapar. Ho tek utgangspunkt i språksituasjonen i 1880- og 1890-åra, «den gang da sydsamisk ble brakt til den lærde verdens kunnskap». Seinare mobilitet mellom områda har nyansert denne tradisjonelle dialektinndelinga.

Sørsamisk er rekna som sterkt utrydningstruga av UNESCO. I dei siste åra har språket opplevd ei revitalisering.[20] Ethnologue sine rapportar frå 2013 (17. utgåve) til 2020 (23. utgåve), refererer til ei kjelde frå 1992 som anslår at det finst 600 sørsamisktalande i alt, likt fordelt mellom Noreg og Sverige.[22] I ein rapport frå 2005 opererte Nordisk samisk institutt med 500 personar, likt fordelt mellom Noreg og Sverige. Samiskt informationscentrum anslo i 2012 at det finst 700 sørsamisktalande uspesifisert fordelt mellom landa.[23] Eit fjerde anslag er at det finst 500 sørsamisktalande berre i Sverige.[16]

Tre kommunar i Trøndelag er del av samisk språkforvaltingsområde, der norsk og samisk er likestilte språk: Sørsamisk har vore offisielt språk i Snåsa kommune sidan 1. januar 2008, i Røyrvik sidan 1. januar 2013, og i Røros sidan 1. juli 2018.[24][25][26] Den 1. juli 2017 blei også Hattfjelldal i Nordland ein del av det samiske språkforvaltingsområdet.[27][28][29] Det svenske Förvaltningsområdet för samiska språket omfattar 19 kommunar (per 2013), av dei er halvparten i det sørsamiske området.[30]

Det blir undervist i språket på fleire skular i det sørsamiske området. I Noreg blei Gaske-Nøørjen Saemienskovle skipa i Hattfjelldal i 1951. Skulen blei foreslegen nedlagt i forslaget til Statsbudsjettet 2016, men i det reviderte statsbudsjettet av 31. mai 2016 blei drifta oppretthalden. Åarjel-saemiej skuvle i Snåsa blei oppretta i 1968.[31][32]

Av fem svenske sameskular finst éin i Tärnaby i det sørsamiske området.[33] I aukande grad får sørsamiske born undervising i sørsamisk på heimstaden sin, anten via lokale lærarar eller teleundervising. Dette blir kombinert med «språkbad» – leirskuleaktige samlingar.[34] Grong vidaregåande skule og Høgskulen i Nord-Trøndelag har eit særskilt ansvar for undervising på og om sørsamisk språk.[35] Umeå universitet har same rolle i Sverige.[36]

Det finst 13 samiske språksenter i Noreg, tre av dei i det sørsamiske området.[37] I Snåsa blei Gïelem nastedh oppretta i 2008, i samband med at kommunen blei tospråkleg same året.[38] I Røyrvik følgde Gïeleaernie etter i 2013.[39] Det sørsamiske språk- og kompetansesenteret Aajege på Røros blei oppretta i 2005.[40].

Ein av dei første som brukte eit sørsamisk-liknande språk på trykk, var den svenske presten og poeten Anders Fjellner (1795–1876). Dikta hans var skrivne på eit sjølvutvikla samisk kunstspråk inspirert av samiske dialektar i Jukkasjärvi (Kiruna/nordsamisk) og Herjedalen (sørsamisk). I 1849 publiserte han diktsamlinga Päiven pardne («Sønene til sola»), som bygde på mytologiske soger frå samar i nord og sør.

Den første som forska eksplisitt på det sørsamiske språket var den ungarske språkforskaren Ignác Halász. I åra 1885–1896 gav han ut seksbandsverket Svéd-lapp nyelv I–VI («Sverige-samisk språk I-VI»). Etter han følgde blant andre Eliel Lagercrantz, Gustav Hasselbrink og Knut Bergland. Bergland gav ut avhandlinga Røroslappisk grammatikk (1946) og tekstprøvar i Røros-samiske tekster (1943).

Den første sørsamiske skulebokteksten som blei trykt var Sámien lukkeme-gärjá : sydsamisk lesebok med grammatikk og ordliste (1957) av Knut Bergland og svenske Gustav Hasselbrink. Denne følgde same bokstavbruk som den dåverande nordsamiske rettskrivinga; boka blei gjeven ut i ei svensk parallellutgåve same året.[41][42] Ella Holm Bull og Knut Bergland gav ut prøvar på den første sørsamiske rettskrivinga i 1974; dei valde ei løysing utan dei samiske bokstavteikna som er karakteristiske for nordsamisk.[43] Bull-Bergland-rettskrivinga blei tilrådd av Samisk språkråd i 1976 og godkjend av Kyrkje- og undervisningsdepartementet og den svenske Skolöverstyrelsen som læreboknormal i 1978.[44] Sørsamisk-norsk ordbok av Bergland og Lajla Mattsson Magga kom ut i 1993. Lajla M. Magga har òg gjeve ut andre ordbøker og ein sørsamisk grammatikk.

Sametinget[endre | endre wikiteksten]

John Kappfjell (Ap) og Ellinor Jåma (ÅSG) er begge sametingsrepresentanter fra Sørsamisk valgkrets. Her er begge avbildet i gapta (kofte)

Under dei fire første vala til det norske Sametinget, frå 1989 til 2005, var landet delt inn i 13 samiske valkrinsar. Krinsen Lullisámeguovlu («Sørsameområdet») bestod av Helgeland – kommunane sørover frå Rana og Rødøy i Nordland fylke, kommunane i Trøndelag, og dessutan Engerdal i Hedmark.

Ved sametingsvalet i 2009 blei det innført ei ny ordning med sju krinsar. Sørsamisk valkrins (Åarjel-Saepmie veeljemegievlie) eller Lulli-Sápmi (Sørsameland) består av Helgeland, Trøndelag, kommunane Surnadal, Rindal og Sunndal på Nordmøre i Møre og Romsdal, og dessutan Rendalen, Os, Tolga, Tynset og Folldal i Hedmark.

Fire representantar frå dette området blei vlade inn på Sametinget i 2013 og 2017. Åarjel-Saemiej Gielh (ÅSG, Sørsamiske røstar) stiller berre liste i denne valkrinsen; dei fekk éin representant ved sametingsvalet i 2009, to representantar ved sametingsvalet i 2013 og éin representant ved sametingsvalet i 2017. I 2009, 2013 og 2017 fekk Arbeidarpartiet og Riksforbundet til Norske Samar ein representant kvar.

Av sørsamiske politikarar sat Thomas Åhrén (NSR og Namdalseid) i Sametingsrådet etter sametingsvalet 2013 og til desember 2016. Ellinor Jåma (ÅSG og Snåsa) sat i Sametingsrådet 2009–13. Ho har vore innvald i tre periodar frå 2009 til 2021.

Historie[endre | endre wikiteksten]

Historia til sørsamane kan delast inn i tre store periodar: fangstsamfunn, intensiv reindriftsnomadisme og ekstensiv reindrift. Tida til reindriftsnomadismen blir rekna for å ha byrja seint i mellomalderen, kring 1400; overgangen frå fangstkultur til tamreinhald blir rekna for å blir gjennomført kring år 1600. Avsluttinga av reindriftsnomadismen blir vanlegvis knytt til at ein slutta å mjølka reinen, noko som skjedde i Noreg mellom 1902 og 1964.[6]

Runebommehammeren frå Rendalen er rekna som uttrykk for samisk tilstadevære i Østerdalen på 1400-talet.

Sørsamane har ingen segner eller myter om vandringer; etter si eiga sjølvforståing har dei alltid budd i dei noverande områda sine.[45] Av arkeologiske funn knytte til kulturen til dei kan ein nemna gravfunnet frå Vivallen i Funäsdalen i Herjedalen, der det er påvist ei gammetuft med eldstad og graver datert til 800–1200.[46] I 2006 blei det funne samiske buplassar ved Aursjøen i Lesja som er daterte til vikingtid/mellomalder.[47] Runebommehammeren frå Rendalen er datert til 1160–1260. Denne blei funnen i 1939 og blei tolka som eit uttrykk for samisk tilstadevære i Østerdalen på 1400-talet.[48] Registeringane av samiske fangstanlegg i Åmot i Østerdalen i samband med etableringa av Rena leir endra oppfattingane om samisk sørgrense og samisk identitet bakover i tid. Det ser ut til å ha vore ei samisk busetjing i Østerdalen på 500-talet, som livnærte seg ved fangst av elg.[49][50][51][52] Det er òg funne kulturminne frå førhistorisk tid andre stadar i Hedmark som blir tolka som teikn på samisk busetjing.[53]

Det blir vist til samar i Sør-Noreg i fleire mellomaldertekster. Mest kjend er forteljinga i Ågrip og Heimskringla om ekteskapet mellom Harald Hårfagre og samekvinna Snøfrid Svåsedotter frå Gudbrandsdalen.[54] Det blir òg vist til samar i dei gamle mellomalderlovene frå Austlandet. I kapitla som er att av Borgartingsloven og Eidsivatingsloven er det forbod mot å søka trolldomshjelp hjå samane. Desse tekstreferansane må forståast som eit uttrykk for at samane var ei del av den kulturelle referanseramma til lovkrinsen.[55]

Den såkalla «framrykkingsteorien» som Yngvar Nielsen presenterte i eit foredrag i november 1889,[56] blir no rekna som avvist, både på grunn av metodebruken hans,[57] på eit lingvistisk grunnlag[58] og på grunnlag av arkeologiske funn.[47][59][60][55] Nielsen hevda at den sørsamiske folkegruppa hadde oppstått ved innvandring frå Nord-Skandinavia på 1600- og 1700-talet. Få månader tidlegare, i januar 1889, hadde Gustav Storm presentert liknande tankar i eit foredrag om samisk «utbredning och förhållande i politisk afseende» hjå Svenska sällskapet för antropologi och geografi.[61] Nielsen sin teori blei brukt som fagleg grunnlag i fleire rettssaker i 1890-åra og seinare, der samar ved Røros tapte retten til å bruka beiteland.[62][63] I nyare tid har få støtta teorien til Nielsen. den som tydelegast har arbeidd og publisert ut frå denne hypotesen har vore Kjell Haarstad.[64][65]

Som fangstfolk utnytta samane rimelegvis alle tilgjengelege ressursar: fangst av store og små dyr, fuglefangst, fiske og bær. Det vanlegaste skatteobjektet var mårskinn. Det fann stad ein glidande overgang frå veidesamfunn til tamreindrift, og ein har truleg lenge hatt nokre tamrein i kvart hushald/siida, som køyredyr, som lokkedyr ved jakt og som kjelde til mjølk.[6] Overgangen frå veidekultur til tamreinhald føregjekk truleg til ulik tid i dei ulike delane av Sapmi.[66] Tradisjonelt har slutten på fangstkulturen blitt knytt til minkande etterspurnad etter skinn og pels. Kring 1600 gjekk klede av skinn og pels ut av bruk i Europa. Det kan òg tenkjast andre forklaringar på overgangen, knytte til økt skattlegging, overutnytting av villreinbestand eller endra, indre strukturar i det samiske samfunnet.[67] Frøyningsfjelltromma er ei av fleire samiske trommer som ved avbilding av båtar speglar at fiske og sjøretta verksemd var ein del av næringsgrunnlaget til sørsamane.[68]

Tamrein og nomadisme[endre | endre wikiteksten]

Mjølking av tamrein avbilda på Olaus Magnus' Nordenkart Carta Marina frå 1539.
Ein nahppi (mjølkebolle) frå Kautokeino. Liknande bollar blei brukte i det sørsamiske området.
Sørsamisk busetjing i Noreg 1910.

Sidan 1984 har det vore gjennomført fleire prosjekt med sørsamisk kulturminneregistrering, både i Sverige og Noreg.[69][70][71][72][73] Karakteristiske sørsamiske kulturminne er blant anna aernie (eldstad), som lagar kjenneteikn som endra vegetasjon og kollag like under overflata; boerne (mjølkegrop), gropar i frostfri jord der mjølk blei lagra over vinteren for å syrna; buvrie (forrådsbu), som er kjenneteikna av hella som var underlag for hjørnestolpane; delvis nedraste derhviegåetie (torvgamme); giedtie (inngjerda plass for mjølking av rein), som er lett gjenkjennelege av ein rikare vegetasjon på grunn av gjødsla; Gåetie-sijje (gammetomt), som ein kan sjå som ein ring av torv og never med ein eldstad i midten; og råafa (forrådsgamme).[74] Andre kulturminne er gravplassar, offerplassar, trekkvegaren til reinen og kvileplassar, haustingssteder og fiskestadar.[6]

Pollenanalysar ved Mjölkvattnet i Njaarke sameby i Åre kommune viser at det allereie på 1100-talet fann stad endringar i vegetasjonssammensettinga som avspeglar bruk av giedtieh (reingjerder, innhegningar) for å samla tamrein for tilsyn og mjølking.[74] Dette er moglegvis ei av dei eldste sikre dateringane av tamreinhold; elles er det vanleg å knyta dette strukturskiftet til 1500- og 1600-talet.

Det tradisjonelle tamreinhaldet var arbeidsintensivt og prega av nærleik til dyra og landskapet. Familiane vandra og levde saman med dyra i ei trekkrute med årsrytme basert på åtte årstider. Reinen var svært tam; han blei mjølka, brukt som kløv- og trekkdyr, og dyret gav òg råstoff til mat, klede og reiskapar.[6] Rein gjev forholdsvis lite mjølk, kanskje 3 dl kvar gong, men denne mjølka er feit og næringsrik, og ho blei dels ysta og dels lagra over vinteren i nedgrovne kagger. I samband med mjølkinga blei det utvikla ein heil prosess- og reiskapskultur. Typiske element her var kjevlene, som blei bundne i munnen til reinkalvar for å hindra at dei drakk opp mjølka,[75] osteformer, mjølkebollar og kagger.[76]

Samane hadde eit eige, indre rettssystem som har regulert spørsmål om areal- og annan ressursfordeling mellom individ og grupper.[77][78] Ein går òg ut frå at denne rettsordninga blei forvalta av «dommarar» som øvste instans, og at slike dommarar kan ha blitt omtalt med tilnamn som «Snåsakongen», men det er ikkje vidare kjend kva for regler som gjaldt eller korleis dei blei handheva.[79][80] I Sverige blei denne indre samiske justisen innan siidasamfunna utfordra og avskaffa ved lov i 1602.[81]

På 1700-talet intensiverte den dansk-norske staten den «siviliserande» innsatsen i høve til samane, blant anna gjennom misjonering gjennomført av Thomas von Westen og andre. I denne prosessen blei mange runebommer samla inn og øydelagde. Mykje av den kunnskapen ein no har om samisk religion, er basert på oppteikningar frå medarbeidarar av Westen: Nærøymanuskriptet frå 1723, Isaac Olsen sine nedteikningar og Hans Skanke sitt verk Epitomes Historiæ Missionis Lapponicæ frå 1730-talet.

Gjennom 1600- til 1800-talet var det hyppige konfliktar mellom samar og bønder fleire stadar i det sørsamiske området. Ei forklaring er at folkesetnadsauken førte til bureising i bygder som tidlegare hadde vore udyrka utmark og samisk beiteområde, medan ei anna forklaring er at jordbruket fekk større interesser i utmark, knytt til setring og utmarkslåttar. Ofte tok ein i bruk grasvollar som allereie var gjødsla frodige av at reinsdyr hadde stått inngjerda der.[45] Rundt Røros førte Røros koparverk sitt behov for skog og andre ressursar til ekstra konkurranse om ressursane. I overgangen frå fangstsamfunn til tamreindrift var det fleire klagesaker der bønder påpeikte at samane dreiv intensiv overutnytting av gjenverande villreinbestand – noko som var logisk sett frå synspunktet til tamreinhaldet: tamrein blei forstyrra av villrein i nærleiken og villreinen måtte difor desimerast.[82] Frå desse hundreåra er det òg mange historier om overfall, ran, slakting av tamrein og andre valdsepisodar frå bygdefolk, retta mot samane..[83] Ein av dei meste alvorlege valdsepisodane var overfallet på samane ved Dalbusjøen i 1811

Bygdesamar[endre | endre wikiteksten]

Sjølv om samane vanlegvis blir oppfatta som knytte til reindrift, finst det òg fleire døme på bufaste samar som levde heilt eller delvis integrert i bygdesamfunn.[84] Denne bufaste, eller delvis bufaste, bygdesamebefolkninga er kjend og dokumentert så langt attende som dei eldste skriftlege kjeldene om sørsamane, på 1600-talet. Den eldste dokumenterte bygdesamen er ein samisk bureisningsmann i Valdres som er nemnd i eit diplom frå 1485.[85] Eit oversyn frå 1910/1913 tyder på at halvparten av sørsamane levde som bygdesamer, utanfor reindrifta.[86]

Bygdesamene hadde eit variert næringsgrunnlag: nokre var dreng eller taus hjå bønder, andre dreiv småbruk i kombinasjon med fangst, fiske og/eller handverk.[87] Nokre bygdesamer var kjende for å praktisera som naturlegar.[85] Andre hadde ei nattmannrolle i bygda, med oppdrag innanfor gjelling og handsaming av dyreskinn. I Sverige var rollen som «sockenlapp» (samen i soknet) ein definert posisjon.[88][89]

Ekstensiv reindrift og den nye tida[endre | endre wikiteksten]

Elsa Laula Renberg sitt kampskrift Inför lif eller död? kom ut i august 1904

Dei store hamskifte-endringane i samisk økonomi og livsform ved overgangen frå 1800- til 1900-talet kan ein sjå i samanheng med felleslappeloven frå 1883, Lappekommisjonen av 1889 og etableringa av reinbeitedistrikt i 1894.[45] Intensjonen bak felleslappeloven var, i tillegg til å oppnå ei einskapleg rettsutvikling i tvillingrika Sverige og Noreg, å etablera eit system med «solidarisk ansvar for skade», det vil seia at det blei lagt til rette for at distrikt med fleire samiske reineigarar måtte stå solidarisk ansvarlege for beiteskader på innmark.[90] Det nye rettsprinsippet er òg skildra som at «jordbruket fikk fortrinnsrett framfor reindrifta».[91] Ein del av mandatet til Lappekommisjonen var «at afgive Forslag til Fastsættelse af Grændserne for Lappernes Betesret», og dette leia fram til etableringa av reinbeitedistrikt i 1894.[92] I store trekk fall etableringa av reinbeitedistrikt saman med dei tradisjonelle inndelingane i sijth som fanst i det samiske samfunnet som etablerte arbeidsfellesskap.[93][94] Reinbeitedistrikta blei vidare konkretiserte i ein tilleggslov for Hedmark og Trøndelag i 1897; for Innherred og Sør-Trøndelag sin del var dei lagde aust mot svenskegrensa. Reindrift utanfor distrikta blei totalt forbode, noko som ramma reindriftssamane i Hemnefjella, Trollheimen, i Sålåkinna og på Gauldalsvidda.[82] Ved folketeljinga i 1910 fanst det ein samisk folkesetnad i dei fleste kommunane mellom Røros og Oppdal/Surnadal, men denne blei etterkvart anten assimilert eller flytta til reinbeitedistrikta.[86]

Overgangen frå intensiv reindriftsnomadisme til ekstensiv reindrift blir vanlegvis knytt til bortfallet av melking.[95] Enkelte har òg peikt på at endringa har samanheng med at staten innførte ordninga med reinbeitedistrikt i 1890-åra, noko som kravde større reinflokkar. Sverre Fjellheim har samla eit oversyn over kva tid mjølketradisjonane fall bort i ulike sijth. Rørossamane i (noverande) Gåebrien sijte var dei første som avvikla mjølking; det skjedde i 1902. Sijthar i Sør-Trøndelag, Innherred, Indre Namdal og Indre Helgeland avvikla mjølkinga før 1940, mange i 1921. Sijthar i Fosen, Ytre Namdal og kystnære delar av Helgeland avvikla mjølkinga etter 1940, dei siste i 1964.[6]

Ekstensiv reindrift kan definerast frå to innfallsvinklar; dels graden av gjeting og dels korleis dyra blir utnytta i reindriftshushaldet. Ved intensiv gjeting tenker man seg at det er en nær og intensiv kontakt mellom gjeter og rein. Den intensive gjeteren tilbringer mer tid med aktiv gjeting enn den ekstensive. Den ekstensive gjeterens rein er ofte spredt over et stort område, og har en lavere tamhetsgrad enn reinen til den intensive gjeteren.»[96] Utnytting av reinen har to ytterpunkt: anten berre som kjøtprodusent, eller på fleire måtar som transportdyr og anna allsidig utnytting av dyret. Her definerer ein ekstensiv reindrift som reindrift som har som mål å produsera kjøt for ein marknad, medan intensiv reindrift blir definest som subsistensreindrift eller reindrift som naturalhushaldning».[97]

Ein av deltakarane på samemøtet i 1917. Måleri av Astri Aasen.

Kring 1900–1910 oppstod dei første samiske samskipnadene. Elsa Laula Renberg skreiv kampskriftet Inför lif och död: Sanningsord i de lapska förhållandena og deltok i etableringa av Lapparnas Centralförbund; begge deler i august 1904. I 1907 etablerte Daniel Mortenson Søndre-Trondhjems Amts lappeforening og i 1910 grunnla han avisa Waren Sardne ('Røysta frå fjellet') på Røros. Nordre Trondhjems Amts lappeforening blei skipa i Røyrvik i 1908.[98] Renberg stifta Brurskanken Samiske Kvindeförening i 1910. Renberg og Mortenson var begge aktive under samemøtet i 1917.[99] Finnemisjonen etablerte Sameskulen i Havika ved Namsos i 1910.[86][100] Skulen blei ein samlingsstad for sørsamane, sjølv om undervisinga på skulen berre føregjekk på norsk.

Skulen i Havika blei vidareført som den statlege skulen Gaske-Nøørjen Saemienskovle i Hattfjelldal frå 1951. I 1968 blei den andre sørsamiske skulen etablert: Åarjel-saemiej skuvle i Snåsa. Begge gav undervising på sørsamisk, og i 1978 vart det vedteke ein eige sørsamisk rettskrivningsnormal. Det samiske samfunnet utvikla gjennom etterkrigstida eigne organisasjonar som Norske Reindriftsamers Landsforbund i 1947. Ved Dunderlandsdal-ulukka i 1948 omkom 16 sørsamiske tillitsvalde på veg heim frå landsmøte i NRL.

Plenumskjenninga til høgsterett i Selbudommen i 2001 er rekna som eit vendepunkt i rettssaker om samisk beiterett i utmark. Her la ein til grunn nye prinsipp for korleis bruksrett oppstår innanfor tamreindrift, med erkjenning av særeigne trekk ved arealbruken til reinen. Det blir òg lagt vekt på ny kunnskap om samisk forhistorie og på Noreg sine forpliktingar i høve til samane som urfolk i lys av ILO-konvensjonen om rettane til urfolk av 1989, som blei ratifisert av Noreg i 1990.[101][102][103] I Sverige har ein korkje ratifisert urfolkkonvensjonen eller hatt noka tilsvarande nytolkande rettssak som Selbusaken.[104]

Sørsamisk har blitt brukt regelmessig i NRK frå 1973, først med 5 minutt kvar veke.[105] I 2013 blei det sendt eit kvarter på sørsamisk to gonger i veka.[106] Det sørsamiske museet Saemien Sijte opna i 1980 og byrja blant anna eit arbeid med registring av sørsamiske kulturminne. Per 1. juli 2018 var tre kommunar i Trøndelag del av samisk språkforvaltingsområde: Snåsa, Røyrvik og Røros. Den 1. juli 2017 blei også Hattfjelldal i Nordland ein del av det samiske språkforvaltingsområdet. Det blir undervist i og om sørsamisk i alle nivå av skuleverket, frå barnehage til høgskule.

Kultur[endre | endre wikiteksten]

Brystkledet med tinntrådsbroderi er karakteristisk for den sørsamiske mannsskofta. Dette bogeforma mønsteret er frå Namdalen/Helgeland.[107]
Nejpie (kniv) er ei av dei vanlegaste formene for sørsamisk «hardsløyd». Materialet er reinhorn, kunstnaren er Tomas Magnusson.
Frå presentasjonen av barnetv-serien Laara & Leisa i Levanger 5. februar 2014.

Gaaltije er eit svensk sørsamisk kultursenter i Östersund.[108] Sijti Jarnge er eit samisk kultur- og utviklingssenter i Hattfjelldal.[109]

Åarjelhsaemien Teatere (Sørsamisk teater) har base i Mo i Rana, saman med Nordland Teater. ÅST blei stifta i 1985 som ei amatørteatergruppe.[110]

Samisk menighet i sørsamisk område[111][112][113] er ein kategorialmenighet i Den norske kyrkja. Einar Bondevik arbeider som prest; han redigerer òg det sørsamiske kyrkjebladet Daerpies Dierie. Nettstaden jaahkoe.no har trusopplæringsressursar for barn på sørsamisk.[114] Den første bibelteksten på sørsamisk var ei omsetjing av Markusevangeliet i 1993. I 2009 gav Bibelselskapet ut eit utval tekstar med tittelen Jupmele sjugnede.[115] Innanfor Svenska kyrkan blei Härnösands stifts samiska resurs- och utvecklingscentrum skipa i 2012 med Gabrielle Jacobsson som den første presten.[116]

Den sørsamiske bokbussen Gærjah, med base i Hattfjelldal, tente bygdene i Nordland og Namdalen tilha den blei lagt ned i 2019. Bokbussen i Trøndelag, med base i Trondheim, tener sørsamiske brukarar i det rørossamiske området.[117]

Museum[endre | endre wikiteksten]

Museet Saemien Sijte på Snåsa blei grunnlag i 1964 og innvigd i nye lokale i 1980.[118] Museet gjev ut årboka Åarjel-saemieh (Samar i sør) kvart tredje år, med oppstart i 1983. Eit nytt museumsbygg var ferdig prosjektert i 2010.[119] På svensk side finst eit samisk sentralmuseum, Ájtte i Jokkmokk, men dette har ikkje ei særskild sørsamisk basisutstilling. Rørosmuseet på Røros og Västerbottens museum i Umeå har samisk kulturarv som eit av sine oppdrag,[120][121] og Jamtli Jämtlands länsmuseum har utstillinga «Aajeh – samisk källa».[122]

Nordiska museet i Stockholm har eit omfattande engasjement høve til samisk kultur og historie.[123] Norsk Folkemuseum har òg ei stor samisk samling, med blant anna ein sørsamisk gamme i friluftsavdelinga.[124] Folkemuseet starta i 2012 eit arbeid kalla Bååstede, der ein skal tilbakeføra halvparten av samlingane, kring 2 000 gjenstandar, til dei seks musea som er forvalta av Sametinget.[125] Også NTNU Vitskapsmuseet har ei sørsamisk samling, men denne er ikkje utstilt.[126]

Kunsthandverk – duedtie[endre | endre wikiteksten]

På nordsamisk blir husflid kalla duodji, og dette ordet har festa seg på norsk som eit omgrep for samisk husflid. Den tilsvarande sørsamiske termen er duedtie..[127] Duodji/duedtie omfattar både bruksgjenstandar, utøvande kunst og eit symbolspråk som representerer samisk levemåte og verdsbilete.[128] Materiala er tradisjonelt tre (særleg bjørk), bein og skinn; delt inn i dei to hovudkategoriane hard sløyd (tre og bein) og mjuk sløyd (skinn). Av treet kan ein bruka både never, røter, ved og rirkuler.

Ein reknar med to hovudtypar av samisk ornamentikk; ein med austleg og ein med vestleg innverknad. Medan den nordsamiske ornamentikken har ei floristisk utforming, har den sørsamiske eit meir geometrisk preg: Mønstera er bygde opp av geometrisk rette linjer, med flettemønster, stjernemønster og bordar.[129][127]

Den første dokumentasjonen av sørsamisk ornamentikk er boka Mönsterbok för lapsk hemslöjd i Västerbottens län (1920), basert på teikningar av kunstnaren Folke Hoving.[130] Maja Dunfjeld er både utøvande kunsthandverkar og den første som tok hovudfag i duodji ved Statens lærerhøgskole i forming, i 1989. Før det var ho konsulent i sami duodji i det sørsamiske området.[131] Doktoravhandlinga hennar om emnet frå 2001 er gjeven ut i bokform.[132]

Kofte – gapta[endre | endre wikiteksten]

Den sørsamiske drakten består tradisjonelt av ei hofte- eller knelang kufte; på sørsamisk heiter kufta gapta eller gåptoe. Tradisjonelt er den sørsamiske kufta blå, men i dag blir ho òg sydd i andre fargar. Kufta har farga band rundt handledd og halsopning. Gåptoe er stort sett like i heile det sørsamiske området, men det finst nokre variasjonar mellom distrikt og familiar.[133][134][135] Den tydelegaste variasjonen er at draktene frå rørosområdet har eit rutemønster på brystkledet, medan draktene frå Vefsn- og namdalsområdet har eit bogmønster/halvsirkelform på brystkledet.

Barne-tv på sørsamisk[endre | endre wikiteksten]

Barne-tv-serien Laara & Leisa hadde premiere på NRK Super den 10. februar 2014. Dette var første gongen ein hadde laga barne-tv med sørsamisk tale. Serien bestod av 2 sesongar med 10 episodar på 12 minutt kvar, og var mynta på barn mellom 4 og 8 år. Serien var produsert av Bjørn Tore Hallem ved TMM Produksjon i Levanger, som tidlegare hadde laga barnetv-seriar som Tuva frå Tarva og Fjellgården i Trollheimen.[136] Dei to hovudpersonane Laara & Leisa blei spelte av Piere Åhrèn frå Jorm i Sverige og Hilma Dunfjeld Mølnvik frå Snåsa. Handlinga var lagt til bygda Trones i Namsskogan med Namsskogan Familiepark, og til Børgefjell nasjonalpark i Røyrvik.[137][138][139][140][141]

Kjelder[endre | endre wikiteksten]

  1. ↑ Ewa Ljungdahl. Samer i Åre. Utgitt av Gaaltije, 2013. ISBN 978-91-979433-7-6. I original lyder sitatet: «Det som skiljer sydsamerna från övriga samiska grupper är främst språket, men även dräkt, ornamentik, byggnadsskick och andra kulturuttryck.»
  2. ↑ Inger Johansen: Sørsamisk – ein minoritet i minoriteten Arkivert 2011-08-17 ved Wayback Machine.; nynorsk.no
  3. ↑ Ellinor Jåma i Namdalsavisa, 15.9.2009 Arkivert 2013-12-03 ved Wayback Machine.
  4. ↑ Helge Salvesen. «Sørsamene – en samisk minoritet.» I: Ottar; nr 116-117 (1979)
  5. ↑ Tall for årsverk er hentet fra Totalregnskap for reindriftsnæringen; regnskap 2011 og budsjett for 2012. Tallet for Nordland gjelder hele fylket; tabellene gir ikke grunnlag for en mer detaljert oppdeling. Basert på et gjennomsnitt per siidaandel kan det være snakk om 49 årsverk i reindrifta i den sørsamiske delen av Nordland. Totalt var det 1028 årsverk i reindrifta i 2011, og den sørsamiske andelen utgjør således 14-16 prosent av næringa.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 Sverre Fjellheim. «Det samiske kulturlandskapet». I: Fragment av samisk historie. Redigert av Sverre Fjellheim. Utgitt av Sør-Trøndelag og Hedmark Reinsamelag, 1995. ISBN 82-993684-0-5
  7. ↑ Lov om reindrift i kommunene Meldal, Midtre Gauldal, Oppdal, Rennebu, Rindal, Sunndal og Surnadal («Trollheimenloven») hos lovdata.no
  8. ↑ Kapittel 15: «Statseide tradisjonelle samiske områder i Sør-Norge»; NOU 2007:13 Den nye sameretten
  9. ↑ Konsultasjonsavtalen Arkivert 2013-12-12 ved Wayback Machine. hos sametinget.no
  10. ↑ Anders Løøv. «En samisk sitje går under på Gauldalsvidda år 1811» I: Festskrift til Ørnulv Vorren. Utgitt av Tromsø museum, 1994. ISBN 8271420178 (ebok fra bokhylla.no)
  11. ↑ Anders Løøv. «Samer, bønder, bergverk - og en skoginspektør : samer vest for Femund før 1815». I: Årbok for Norsk skogbruksmuseum; nr 12 (1989).
    Anders Løøv. «Samer vest for Femunden omkring år 1800 : Nils og Johan Anderssønner». I: Åarjel-saemieh; nr 4 (1991)
  12. ↑ Kilder (se seksjonen «norske rettsavgjørelser»; NOU 2007:13 Den nye sameretten
  13. ↑ Bjørn Arnfinn Devik. «Litt om sørsamene og sørsamisk historie». I: Ottar; nr 116-117 (1979)
  14. ↑ Lappekommisjonen av 1889, erklæringer nr. 15 og 56.
  15. ↑ "I april 1984 flytta familien Kant over frå dei nordre fjellområda i Rindal og Hemne inn til Trollheimen." (Nils Røv: Trollheimsreinen (Bygdeforlaget, cop. 2002), s. 96.)
  16. ↑ 16,0 16,1 Sydsamiska, hos samer.se; Samiskt Informationscentrum
  17. ↑ Sørsamisk område Arkivert 2013-12-15 ved Wayback Machine. hos Nord-Trøndelag fylkesbibliotek
  18. ↑ idresameby.se
  19. ↑ Reinbeitekonvensjonen mellom Norge og Sverige hos reindrift.no, Reindriftsforvaltningen. Se også dette kartet (pdf) over reinbeitedistrikt/sambeyer og konvensjonsområder i det sørsamiske området.
  20. ↑ 20,0 20,1 Eit eksempel er Mikael Svonni, ein svensk professor i samiske språk og samisk kultur ved Umeå universitet. I 2008 uttalte han at det var tre dialektar av sørsamisk: «umesamiska, vilhelminasamiska och en sydlig grupp som ofta kallas rörossamiska.». Sydsamiskans comeback; i spraktidningen.se, april 2008. Intervju med Mikael Svonni, professor i samisk språk og kultur.
  21. ↑ Knut Bergsland. «Språklige bidrag til sydsamenes historie». I: hans Bidrag til sydsamenes historie. Utgitt av Senter for samiske studier, Universitetet i Tromsø, 1996. (Čálaráidu ; Senter for samiske studiers skriftserie; 1) ISSN 0804-6093
  22. ↑ Ethnologues rapport for sørsamisk
  23. ↑ Antallet samer i Sápmi, hos samer.se
  24. ↑ Om Gïelem nastedh, Gïelem nastedh
  25. ↑ Anne Gunn Mikkelsen: Gïeleaernie Arkivert 2018-10-12 ved Wayback Machine., Røyrvik kommune, 2. desember 2016
  26. ↑ Røros innlemmes i forvaltningsområdet for samisk språk 1. juli, Røros kommune, 16. mai 2018
  27. ↑ Hattfjelldal kommune vil bli samisk hos nrk.no/sapmi; 09.01.2013
  28. ↑ Blir samisk forvaltningskommune hos nrk.no/sapmi; 25.11.2013
  29. ↑ Nå kommer det samiske navn på alt av veiskilt i Hattfjelldal, Rana Blad, 2. juli 2017
  30. ↑ Områden för samiska Arkivert 2013-12-03 ved Wayback Machine. hos minoritet.se
  31. ↑ – En kraftig korreks til kunnskapsministeren Arkivert 2016-10-26 ved Wayback Machine., nsr.no, 17. juni 2016
  32. ↑ Gaske Nøørjen Saemienskovle fortsetter driften! Arkivert 2018-10-12 ved Wayback Machine., Gaske Nøørjen Saemienskovle, 31. mai 2016
  33. ↑ Dearnan Saemieskuvle/Tärnaby Sameskola, arkivert frå originalen 3. desember 2013, henta 3. juni 2020 
  34. ↑ learoevierhtieh.no Arkivert 2014-01-07 ved Wayback Machine.>; Prosjektet «Sørsamisk opplæring ved heimeskolen» pågikk 2000–04.
  35. ↑ Språksituasjonen i sørsamisk område Arkivert 2012-01-27 ved Wayback Machine., hos risten.no, prosjektet Samisk orddatabase
  36. ↑ Samiska Arkivert 2013-12-03 ved Wayback Machine. hos umu.se
  37. ↑ Samiske språksentre Arkivert 2013-12-13 ved Wayback Machine. hos sametinget.no
  38. ↑ gielemnastedh.no, arkivert frå originalen 25. september 2020, henta 3. juni 2020 
  39. ↑ Gïeleaernie på Facebook
  40. ↑ Aajeges hjemmeside
  41. ↑ Ole Henrik Magga. «Samebevegelsen og det samiske språket» I: Ottar; nr 4, 2000 (ebok i bokhylla.no)
  42. ↑ Sámien lukkeme-gärjá : sydlapsk läsebok med grammatik och ordlista; utgitt av grannrikenas sydsamer ; och utarbetad av Knut Bergsland och Gustav Hasselbrink
  43. ↑ Ella Holm Bull, Knut Bergsland. Lohkede saemien. Utgitt av Grunnskolerådet. Universitetsforlaget, 1974. ISBN 82-00-09356-5. Tittelen betyr Sørsamisk lesebok. (ebok fra bokhylla.no)
  44. ↑ Sydsamisk ortografi Arkivert 2013-12-14 ved Wayback Machine. hos giella.org, Samisk språknemnd
  45. ↑ 45,0 45,1 45,2 Marit M. Fjellheim. «Samer og reindrift i Røros-traktene, en historisk oversikt» I: Fragment av samisk historie. Redigert av Sverre Fjellheim. Utgitt av Sør-Trøndelag og Hedmark Reinsamelag, 1995. ISBN 82-993684-0-5
  46. ↑ Möten i gränsland : samer och germaner i Mellanskandinavien. Av Inger Zachrisson mfl. Stockholm : Statens historiska museum, 2007. ISBN 91-7209-057-x
  47. ↑ 47,0 47,1 Jostein Bergstrøl og Gaute Reitan. «Samer på Dovrefjell i vikingtiden» I: Historisk tidsskrift, nr. 1, 2008
  48. ↑ Leif Pareli. «Runebommehammeren fra Rendalen : et minne etter samer i Sør-Norge i middelalderen?». I: Åarjel-saemieh, nr. 4 (1991)
  49. ↑ Jostein Bergstøl. Samer i Østerdalen? : en studie av etnisitet i jernalderen og middelalderen i det nordøstre Hedmark. Universitetet i Oslo, 2008. ISBN 978-82-7477-379-0. Dr.avh.
  50. ↑ «Elgsamer i Østerdalen» I: Apollon, 2008. Intervju med Jostein Bergstøl.
  51. ↑ Samisk jernalder i Østerdalen Arkivert 2013-12-16 ved Wayback Machine.; forskning.no 14.1.2008. Intervju med Jostein Bergstøl.
  52. ↑ – Samiske bosettinger mye lenger sør i Norge enn tidligere antatt; NRK Sapmi 29.10.2012. Intervju med Frans-Arne Stylegar.
  53. ↑ Samisk i Hedmark i yngre steinalder; UiO, Institutt for arkeologi, konservering og historie, 17.3.2011. Intervju med Hilde Rigmor Amundsen om hennes avhandling Mot de store kulturtradisjonene – endringsprosesser fra tidlig neolitikoum til førromersk jernalder mellom Mjøsa og Femunden
  54. ↑ Else Mundal. «Kong Harald Hårfagre og samejenta Snøfrid : samefolket sin plass i den norske rikssamlingsmyten». I: Fjo̧ld veit hon fræða : utvalde arbeid av Else Mundal. Novus forlag, 2012. ISBN 978-82-7099-706-0
    Else Mundal. «Samekvinner i norrøne kjelder». I: Åarjel-saemieh nr. 9 (2007)
    Else Mundal. «Forholdet mellom samar og nordmenn i norrøne kjelder». I: Samer som "de andra", samer om "de andra" : identitet och etnicitet i nordiska kulturmöten. Redigert av Else Mundal & Håkan Rydving. Utgitt av Umeå universitet, 2010. ISBN 978-91-7459-051-7
  55. ↑ 55,0 55,1 Lars Ivar Hansen og Bjørnar Olsen. Samenes historie fram til 1750. Cappelen, 2004. ISBN 82-02-19672-8. Kapitlet «Fangstbosetting i det sørsamiske området»; s 103-109
  56. ↑ Yngvar Nielsen. «Lappernes fremrykning mot syd i Trondhjems stift og Hedemarkens amt» I: Det Norske Geografiske Selskabs Aarbog 1889–1890. Kristiania, 1891
  57. ↑ Johannes Falkenberg. «Innføringen av reinbeitedistrikter i Sør-Norge». I: Åarjel-saemieh; nr 3 (1988)
  58. ↑ Ole Henrik Magga. «Perspektiver på og i sørsamisk historie» I: Om sørsamisk historie : foredrag fra seminar på Røros 2006 og Trondheim 2007. Saemien Sitje, 2007. ISBN 978-82-993781-5-4
  59. ↑ Kapitlet «Samer i Sør-Trøndelag og Hedmark i førhistorisk tid» i NOU 2007:14 Samisk naturbruk og retts­-situasjon fra Hedmark til Troms.
  60. ↑ Åke Jünge. «Sørsamar - ein minoritet i den samiske minoriteten» Arkivert 2016-03-04 ved Wayback Machine. I: Høgskoleavisa, nr 16, 2003
  61. ↑ Håkon Hermanstrand. «Sørsamisk historie». I: Historisk tidsskrift; nr 3, 2009
  62. ↑ Saemien Sitje. Brev til NTNUs ledelse 2005, i etterkant av utgivelsen av Trøndelags historie. Brevet er en del av dokumentene ved NTNUs styremøte 13.2.2006
  63. ↑ Kirsti Strøm Bull. «Yngvar Nielsen med prejudikatvirkninger : refleksjoner om historie og juss i høyesterettsdommer om reindriften i de sørsamiske områder» I: Rett, historie, metode. Redigert av Dag Michalsen. (Rettshistoriske studier; 16) Utgitt av Institutt for offentlig rett, Universitetet i Oslo, 2005. ISBN 82-8063-047-3
  64. ↑ Kjell Haarstad. Sørsamisk historie. Ekspansjon og konflikter i Rørostraktene 1630–1900. Tapir forlag, 1992. ISBN 82-519-1114-1 (ebok fra bokhylla.no)
  65. ↑ Åke Jünge. Spor etter samar i Midt- og Sør-Skandinavia : to historieoppfatningar i debatt 1970-1996. Dokumentarforlaget, 1996. ISBN 82-992775-2-3. Bearbeidet utgave av hovedoppgave i geografi NTNU 1996
  66. ↑ Hansen og Olsen 2004; side 203–214
  67. ↑ Hansen og Olsen 2004; side 253–254
  68. ↑ Håkon Hermanstrand. Sørsamer, Lofoten og kysten; forskning.no, 17.8.2018
  69. ↑ Inger Zachrisson. «Forntida sörsamer» I: Åarjel-saemieh; nr 2 (1985). Artikkelen gir et inntrykk av opptakten til prosjektene; for en oppsummering se Zachrisson 1997
  70. ↑ Sverre Fjellheim, Paul Jåma, Svein Mjaatvedt. Sørsamiske kulturminner. Færen : Meråker, Verdal, Stjørdal, Levanger. Saemien Sitje, 1987. ISBN 82-7279-049-1
    Martha Jåma og Sverre Fjellheim. Samiske kulturminner i Låarten sijte : (arealer i kommunene Snåsa, Lierne og Grong). Saemien sijte, 1993. ISBN 82-992522-2-9
  71. ↑ Ewa Ljungdahl. Om vi inte syns så finns vi inte : inspiration och vägledning vid dokumentation av det samiska kulturarvet Arkivert 2013-12-14 ved Wayback Machine.. Gaaltije, 2011. ISBN 978-91-975212-8-4
  72. ↑ Ewa Ljungdahl. Att spåra sin historia : en redogörelse för några av de insatser för samiska kulturmiljöer som gjorts under åren 1997-2002 i Jämtlands län. Gaaltije, 2003
  73. ↑ Ewa Ljungdahl. «Att spåra sin historia : dokumentation av samiska kulturmiljöer i Jämtlands län» I: Om sørsamisk historie : foredrag fra seminar på Røros 2006 og Trondheim 2007. Saemien Sitje, 2007. ISBN 978-82-993781-5-4
  74. ↑ 74,0 74,1 Ewa Ljungdahl. Njaarke : renskötsel i tre årtusenden Arkivert 2013-12-17 ved Wayback Machine.. Gaaltije, 2007. ISBN 978-91-975212-3-9
  75. ↑ "Kjevling" av en reinkalv, Anders Barrok og en kvinne merker et reinsdyr. Ramsjøen 1923 hos digitaltmuseum.no
  76. ↑ Søkeord Reindrift hos digitaltmuseum.no
  77. ↑ Hansen og Olsen 2004; side 281f
  78. ↑ Sverre Fjellheim. Organiseringen av det samiske samfunnet, i NOU 2007:14, siterer Schnitler fra 1742
  79. ↑ Hermanstrand 2009; side 70
  80. ↑ Peter Jæger-Leirvik «Indre sør-samisk rettsstell : ei samisk hovdingslekt i Namdalen, med kunstnarblod i arv» I: Årbok for Namdalen 1965
  81. ↑ Sijdan – det samiska samhället hos samer.se
  82. ↑ 82,0 82,1 Fjellheim 2012
  83. ↑ Hermanstrand og Kosmo 2009
  84. ↑ Håkon Hermanstrand. «Samene på Namdalskysten før 1865» I: I: Om sørsamisk historie : foredrag fra seminar på Røros 2006 og Trondheim 2007. Saemien Sitje, 2007. ISBN 978-82-993781-5-4
    Håkon Hermanstrand. «Sjøsamer, bygdesamer og reindriftssamer i Namdalen i tida rundt 1800». I: Årbok for Namdalen, 2008
    Håkon Hermanstrand. Sørsamisk samfunn i endring : fokus på Åarjel-Njaarke 1775-1865. Utgitt av Universitetet i Tromsø, Senter for samiske studier, 2008. Opprinnelig hovedoppgave i historie NTNU 2005
  85. ↑ 85,0 85,1 Åke Jünge (2013). «Bygdesamar i Innherred og på Fosen». I: Åarjel-saemieh, (11), 137-154.
  86. ↑ 86,0 86,1 86,2 Bjørn A. Devik. Sameskolen i Havika 1910-1951. Utgitt av Tromsø museum, 1979. Kartet med utbredelse anno 1910 er også gjengitt i Ottar 116-117 (1979)
  87. ↑ Olofsson, M. (2011). «Hestvika – en sydsamisk kustboplats under 1900-talet». I Ewa Ljungdahl og Erik Norberg (Red.), Ett steg till på vägen (122-141). Østersund: Gaaltije.
  88. ↑ Sockenlappar Arkivert 2014-11-07 ved Wayback Machine.; popularhistoria.se
  89. ↑ Marie Martinsson Sockensamer, Religionshistoriska spår och konfrontationer i Gästrikland under 1600-1900 talet; Høgskolan i Gävle, 2011
  90. ↑ Prosessen fram mot Felleslappeloven av 1883 I NOU 2007:14 Samisk naturbruk og retts­-situasjon fra Hedmark til Troms fra Samerettsutvalget.
  91. ↑ Kolonisering i Nord-Sverige Arkivert 2013-12-16 ved Wayback Machine. på Samisk historie, hos tromsfylke.no
  92. ↑ [www.regjeringen.no/nb/dep/jd/dok/nouer/2007/nou-2007-14/19.html?id=584423 Lappekommissionen av 1889] I NOU 2007:14 Samisk naturbruk og retts­-situasjon fra Hedmark til Troms
  93. ↑ Ansgar Kosmo. «Distriktsgrenser i Østre Namdal». I: Hermanstrand og Kosmo 2019.
  94. ↑ Anne Severinsen. «Den sørsamiske sijte – bruk og rettigheter». I: Om sørsamisk historie, foredrag fra seminar på Røros 2006 og Trondheim 2007. Redigert av Susanne Lyngman. Utgitt av Saemien Sijte, 2007. ISBN 978-82-993781-5-4
  95. ↑ Johannes Falkenberg. «Fra nomadisme til fast bosetning blant samene i Røros-traktene (1890-årene - 1940-årene» I: Åarjel-saemieh, nr 2 (1985)
  96. ↑ «Kapittel 3.6 Endringer i reindriftsnæringen» Arkivert 2013-12-03 ved Wayback Machine. I: NOU 2001:35 Forslag til endringer i reindriftsloven
  97. ↑ «Kapittel 3.6 Endringer i reindriftsnæringen» Arkivert 2013-12-03 ved Wayback Machine. I: NOU 2001:35 Forslag til endringer i reindriftsloven
  98. ↑ Hermanstrand 2009, side 267
  99. ↑ Samenes uredde fører - Daniel Mortensson, arkivert frå originalen 25. januar 2022, henta 3. juni 2020 
  100. ↑ Det sørsamiske språkområdet i NOU 2000:3 Samisk lærerutdanning
  101. ↑ Ande Somby Selbudommen – en dråpe av sameglede
  102. ↑ Selbusaken I: St.meld. nr. 33 (2001-2002). Tilleggsmelding til St.meld. nr. 55 (2000–2001) Om samepolitikken
  103. ↑ Selbu-saken, snl.no
  104. ↑ Nils Gustav Labba «40 år med processer», hos samer.se, 21.2.2008
  105. ↑ NRK Sápmis historie
  106. ↑ NRK Sápmis programmer
  107. ↑ Gapta hos samisk.no, Aajege
  108. ↑ gaaltije.se
  109. ↑ sijtijarnge.no
  110. ↑ asteatere.no
  111. ↑ samiskmenighet.no
  112. ↑ Forskrift om ordning for samisk menighet i sørsamisk språkområde Arkivert 2013-12-03 ved Wayback Machine. fra 2008 hos kirken.no
  113. ↑ Sørsamisk kirkeliv Arkivert 2013-12-03 ved Wayback Machine. hos kirken.no
  114. ↑ jaahkoe.no, arkivert frå originalen 25. september 2013, henta 3. juni 2020 
  115. ↑ Bibler på samisk Arkivert 2013-12-03 ved Wayback Machine. hos bibel.no, Bibelselskapet.
  116. ↑ Samiskt resurscentrum under uppbyggnad Arkivert 2013-12-03 ved Wayback Machine. hos svenskakyrkan.se; 21.1.2013
  117. ↑ Om bokbussen Arkivert 2013-04-11 ved Wayback Machine. hos Sør-Trøndelag fylkesbibliotek
  118. ↑ Jubileumshefte : Saemien sijte 40 år : 1964-2004. Redaktør: Arna Haga. Utgitt av Saemien sijte, 2004. ISBN 82-993781-3-3
  119. ↑ Saemien-Sijte Arkivert 2013-11-12 ved Wayback Machine. hos statsbygg.no
  120. ↑ Nettutstillingen Gellie-laaketje; rorosmuseet.no
  121. ↑ Samiska kulturarv Arkivert 2013-12-02 ved Wayback Machine. hos vbm.se, Västerbottens museum
  122. ↑ Fasta utställningar Arkivert 2013-12-03 ved Wayback Machine. hos jamtli.com
  123. ↑ Samisk historia och kultur Arkivert 2013-11-01 ved Wayback Machine. hos nordiskamuseet.se
  124. ↑ Samisk samling hos norskfolkemuseum.no
  125. ↑ Samisk kulturarv tilbakeføres hos norskfolkemuseum.no, 2012
  126. ↑ Sørsamisk samling hos ntnu.no, Vitenskapsmuseet
  127. ↑ 127,0 127,1 Duedtie – duodji Arkivert 2007-08-20 ved Wayback Machine. hos Nord-Trøndelag fylkesbibliotek
  128. ↑ I samisk språk finnes imidlertid også termen dáidda (fra finsk taide) om billedkunst i vestlig forstand.
  129. ↑ Maja Dunfjeld Aagård. «Tjaalehtjimmie : sørsamisk ornamentikk som kommunikasjon og estetisk uttrykk». I: Spor : fortidsnytt fra Midt-Norge; nr. 1, 1991. ISSN 0801-5376 (pdf)
  130. ↑ Gjenutgitt som faksimileutgave: Mönsterbok för samisk hemslöjd i Västerbottens län. Två förläggare bokförlag, 1991. ISBN 91-85920-31-2
  131. ↑ Maja Dunfjeld Aagård. «Konsulentvirksomhet og duodji i de sørsamiske områdene». I: Ottar; nr. 2, 1987 (ebok fra bokhylla.no)
  132. ↑ Maja Dunfjeld. Tjaalehtjimmie : form og innhold i sørsamisk ornamentikk. Utgitt av Saemien Sijte, 2006. ISBN 82-993781-6-8
  133. ↑ Samekoftene Arkivert 2016-03-05 ved Wayback Machine. hos unginordland.no; 14.10.2013
  134. ↑ Sydsamernas dräkt hos samer.se; 7.4.2009
  135. ↑ Drakttradisjoner og sølv hos ntnu.no, Vitenskapsmuseet
  136. ↑ tmm.no, arkivert frå originalen 21. februar 2014, henta 3. juni 2020 
  137. ↑ TV-serie skal verne sørsamisk språk; Aftenposten, 27. august 2013
  138. ↑ Rød løper for «La ara & Leisa» Arkivert 2014-02-23 ved Wayback Machine.; Trønder-Avisa, 6. februar 2014
  139. ↑ Knut Inge Seem: Lager sørsamisk barne-tv Arkivert 2014-02-21 ved Wayback Machine., Namdalsavisa, 29. september 2013
  140. ↑ Jon-Annar Fordal, Karoline Paulsen Årrestad: Får barne-tv på eget språk. I februar 2014 kan sørsamiske barn for første gang se barne-tv på sitt eget språk., NRK Trøndelag, 19. november 2013
  141. ↑ Mánáid-tv: Laara & Leisa 10.02.2014, NRK.no, 10. januar 2014

Litteratur[endre | endre wikiteksten]

  • Leif Braseth. Samer sør for midnattssola : sørsamenes historie, kultur og levemåte. Fagbokforlaget, 2014. ISBN 978-82-450-1718-2
  • Nils Roger Duna. Samer og reindrift ved Namsenfjorden, fragmenter av den samiske historien i området. Utgitt av forfatteren. Namsos, 2019. ISBN 978-82-303-4348-7
  • Maja Dunfjeld. Tjaalehtjimmie : form og innhold i sørsamisk ornamentikk. Utgitt av Saemien Sijte, 2006. ISBN 82-993781-6-8
  • Maja Dunfjeld. «Sørsamisk visuell kultur». I: Se Trøndelag! Bind 2: Hitsendt og heimavla. redigert av Ingvar Aa. Klingenberg mfl. Tapir akademisk forlag, 2011. ISBN 978-82-519-2618-8
  • Sverre Fjellheim. Gåebrien sijte : en sameby i Rørostraktene. Eget forlag, 2012. ISBN 978-82-999028-0-9. (ebok av "Gåebrien sijte : en sameby i Rørostraktene" på iTunes/iBooks). Utvidet utgave av Samer i Rørostraktene, 1999. (ebok av Samer i Rørostraktene hos bokhylla.no)
  • Lars Ivar Hansen og Bjørnar Olsen. Samenes historie fram til 1750. Cappelen, 2004. ISBN 82-02-19672-8.
  • Gustav Hasselbrink. Südlappisches Wörterbuch = Oårj'elsaamien baaguog'ärjaa. Utgitt av Dialekt- och folkminnesarkivet i Uppsala, 1981-1985. 3 bind
  • Håkon Hermanstrand, Ansgar Kosmo. Røyrvik : samene i Østre Namdal. Utgitt av Røyrvik kommune, 2009. ISBN 978-82-998227-0-1
  • Åke Jünge. Samar i sør: artiklar om sørsamiske forhold. Høgskolen i Nord-Trøndelag, 2000. ISBN 82-7456-182-1 (ebok)
  • Om sørsamisk historie, foredrag fra seminar på Røros 2006 og Trondheim 2007. Redigert av Susanne Lyngman. Utgitt av Saemien Sijte, 2007. ISBN 978-82-993781-5-4
  • Knut Strompdal. Samane : i helg og yrke / fortalt av samane sjølv og andre - frå Helgeland og Namdal. Utgitt av Sijti jarnge, 2009. ISBN 978-82-993254-8-6
  • Lars Thomasson. Ur jämtlandssamernas nutidshistoria : en mer än hundraårig kulturkamp. Gaaltije, 2002. ISBN 91-631-2771-7
  • Ørnulv Vorren. Reindrift og nomadisme i Helgeland. Utgitt av Tromsø Museum, 1986-2002. 3 bind. (Tromsø museums skrifter ; 21).
  • Gro B. Ween. «Inför lif eller död? : om kulturell kontinuitet og et sørsamisk verdensbilde». I: hennes Sørsamiske sedvaner : tilnærminger til rettighetsforståelser. Utgitt av Sámi Instituhtta, 2005. (Dieđut; nr 5, 2005)
  • Christer Westerdahl. Sydsamer från Bottenhavet till Atlanten : en introduktion till samerna i Ångermanland och Åsele Lappmark med angränsande delar av Jämtland och Norge. Båtdokgruppen, 2008. ISBN 978-91-87360-45-9. Utvidet utgave av Samer nolaskogs, 1986
  • Inger Zachrisson mfl. Möten i gränsland : samer och germaner i Mellanskandinavien. Utgitt av Statens historiska museum, Stockholm, 1997. ISBN 91-7209-057-x
  • Åarjel-saemieh, årbok. Utgitt av Saemien sijte ISSN 0333-4899

Bakgrunnsstoff[endre | endre wikiteksten]

Henta frå «https://nn.wikipedia.org/w/index.php?title=Sørsamar&oldid=3480337»