Wikipedia:Utvald artikkel/2021

Utvald artikkel

Kandidatar Kalender

Arkiv: Utvalde artiklar: 2004 – 2005 – 2006 – 2007 – 2008 – 2009 – 2010 – 2011 – 2012 – 2013 – 2014 – 2015 – 2016 – 2017 – 2018 – 2019 – 2020 – 2021

Diskusjonar: 2007 – 2008 – 2009 – 2010 – 2011 – 2012 – 2013 – 2014 – 2015 – 2016 – 2017 – 2018 – 2019 – 2020 – 2021

I dag er det fredag, 23. april 2021 – Oppdater sida

Veke 1

Sveitsisk geografi er geografien til fjellandet Sveits som er omgjeve av land i Vest- og Sentral-Europa. Det er omgjeve av fem land: Austerrike og Liechtenstein i aust, Frankrike i vest, Italia i sør og Tyskland i nord. Sveits er eit av dei minste landa i Europa og strekkjer seg på det lengste 220 km frå nord til sør og 350 km frå aust til vest.

Sveits er velkjent for Alpane i sør og søraust. Nord for Alpane strekkjer Det sveitsiske platået seg frå aust til vest. Dei fleste innbyggjarane i Sveits bur i åsane og slettene på dette platået. Dei mindre Jurafjella ligg nordvest for dette platået. Mykje av nordgrensa mot Tyskland følgjer Rhinen, men Rhinen går inn i Sveits nær Schaffhausen. Austgrensa med Tyskland og ein del av grensa mot Austerrike går gjennom Bodensjøen. Ein del av den sørvestlege grensa med Frankrike går gjennom Genfersjøen. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 2

Slangehalsar er fire artar hovudsakleg tropiske vassfuglar som gjer ut for slekta Anhinga. Dette er skarveliknande fuglar med lang hals som sym djupt i vassflata og lever av fisk. Dei er nære slektningar av familien skarvar som dei ofte vert klassifiserte saman med. Utbreiingsområdet er grovt rekna tropiske delar av Amerika, Afrika sør for Sahara, India, Søraust-Asia og Australia. Av dei fire nolevande artane er tre svært vanlege og utbreidde innanfor utbreiingsområdet sitt, medan den fjerde er sjeldnare og klassifisert som nær truga av IUCN. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 3

Emmylou Harris (fødd 2. april 1947) er ein USA-amerikansk songar, låtskrivar og musikar. Ho har gjeve ut mange album og singlar i løpet av karrieren sin og vunne 14 Grammyprisar, Polarprisen og mange andre prisar, og er mellom anna innlemma i Country Music Hall of Fame. I 2018 fekk ho æresprisen til Grammy.

Arbeidet og innspelingane hennar omfattar arbeid som soloartist, bandleiar, tolkar av andre sin musikk, visesongar, korvokalist og duettpartnar. I 1985 kom hennar eiga låtskriving meir i fokus med utgjevinga av konseptalbumet The Ballad of Sally Rose, der ho var medlåtskrivar på alle songane. Albumet var dels sjølvbiografisk. I 1987 slo Harris seg saman med Dolly Parton og Linda Ronstadt for det etterlengta albumet Trio. Albumet vart det bestseljande i karrieren til Harris og låg fem veker på toppen av countryalbumlista i USA. Det nådde òg topp 10 på popalbumlista og selde fleire millionar eksemplar. Det gav dei òg fire topp 10-hittar der «To Know Him Is To Love Him» gjekk heilt til topps på countrylista. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 4

Johnny Winter (1944–2014) var ein USA-amerikansk songar, låtskrivar, multiinstrumentalist og produsent. Han er mest kjend for høgenergisk bluesrock seint i 1960- og 1970-åra og produserte tre album som vann Grammyprisen for bluesartisten Muddy Waters. Etter tida med Waters spelte Winter sjølv inn fleire bluesalbum som vann Grammyprisar. I 1988 vart han innlemma i Blues Foundation Hall of Fame og i 2003 vart han av magasinet Rolling Stone rangert som den 100. beste gitaristen gjennom tidene.

Winter og den yngre broren Edgar (fødd 1946) vart begge i tidleg alder oppfordra til å spele musikk av foreldra. Johnny og broren, som begge var fødde med albinisme, byrja å spele i tidleg alder. Då han var ti år gammal spelte brørne i eit lokalt barneshow med Johnny på ukulele. Platekarrieren hans byrja då han var 15 år gammal, då bandet Johnny and the Jammers gav ut singelen «School Day Blues» på eit selskap i Houston. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 5

Tongariro nasjonalpark er den eldste nasjonalparken på New Zealand, og ligg sentralt på Nordøya. Han var den sjette nasjonalparken som vart oppretta i verda. Nasjonalparken har fått status av UNESCO som blanda kulturell og naturmessig verdsarvstad.

Dei aktive vulkanfjella Ruapehu, Ngauruhoe og Tongariro ligg sentralt i parken. Maoriane har ei rekkje religiøse stadar innanfor parkområdet, og fjelltoppane i Tongariro, inkludert Ngauruhoe og Ruapehu, er tapu (heilage). Parken omfattar fleire busetnader langs grensene sine, mellom desse er Ohakune, Waiouru, Horopito, Pokaka, Erua, National Park Village og Turangi. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 6

Tughlakdynastiet var eit turko-indisk dynasti i det indiske Delhisultanatet i mellomalderen. Det var ved makta i eit knapt hundreår, og herska på høgdepunktet sitt over det største landområdet Delhisultanatet nokon gong hadde makt over.

Dynastiet kom til makta i Delhi i 1320, då Ghazi Malik kom på trona under tittelen Ghiyasuddin Tughlak. Det hadde si største utbreiing mellom 1330 og 1335, etter hærtog leia av Muhammad ibn Tughlak. Under han blei Delhisultanatet utvida til å dekkja det meste av Det indiske subkontinentet. Dei fjerne felttoga hans var kostbare, men kvart av dei medførte ny rikdom i form av plyndra gods og lausepengar for fangar. Det utvida riket var vanskeleg å styra, og opprør blei vanlege alle stader. Dynastiet mista makt på slutten av 1300-talet, og blei erobra av mongolane under Timur Lenk i 1389. Det fall endeleg i 1413, då det blei erstatta av Sayyid-dynastiet. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 7

Kongedømet Frankrike var eit monarki i Vest-Europa i mellomalderen og tidleg nytid. Det var ein av dei mektigaste statane i Europa, og var ei stormakt frå og med høgmellomalderen. Landet var også ei tidleg kolonimakt.

Kongedømet hadde opphav i den vestlege delen av Frankarriket, og bygde seg opp til ei stormakt dei neste tusen åra. Ludvig XIV, òg kjend som solkongen, utvikla ein mektig stat og rettsteorien absolutt monarki. Etter kvart førte påverknaden frå opplysingstida, den aukande kostnaden med den amerikanske sjølvstendekrigen som Frankrike støtta fullt ut, aukande politisk forståing og spissborgarane sitt behov for politisk fullmakt til den franske revolusjonen. Kongedømet vart då det konstitusjonelle Kongedømet Frankrike og så Den første franske republikken. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 8

Potensiell energi er den lagra energien til ein lekam i eit fysisk system. Denne typen energi har potensialet til å endre tilstanden til andre lekamar rundt seg, til dømes utforminga eller rørsla deira.

Ein har forskjellige former for energi som kan kallast potensiell energi. Alle desse formene er assosierte med ei spesiell kraft som påverkar ein fysisk eigenskap av stoffet (slik som masse, lading, elastisitet, temperatur osv.). Til dømes er den potensielle energien som skuldast gravitasjon assosiert med tyngdekrafta som verkar på massen til lekamen. Elastisk potensiell energi kjem av elastiske krefter (til sjuande og sist elektromagnetiske krefter). Elektrisk potensiell energi er assosiert med Coulomb-krafta. Nukleære krefter verkar på den elektriske ladinga. Kjemisk potensiell energi er assosiert med det kjemiske potensialet til ei spesifikk atom- og molekylsamansetjing, som verkar på strukturen til det kjemiske stoffet som lekamen er bygd opp av. Termisk potensiell energi er assosiert med elektromagnetiske krefter i samsvar med temperaturen til lekamen. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 9

John Millington Synge (16. april 1871–24. mars 1909) var ein irsk dramatikar, diktar, skribent og folkloresamlar. Han var ein nøkkelperson i den irske litterære fornyinga, og var med på å leggja grunnlaget for Abbey Theatre i Dublin. Sjølv om han hadde ein protestantisk mellomklassebakgrunn, er Synge sin forfattarskap oppteken av tilhøva til dei katolske menneska på landsbygda i Irland, og det han såg på som heidenskapen i deira verdssyn. Synge er best kjend for teaterstykket The Playboy of the Western World, som førte til opptøyar i Dublin då stykket vart oppført første gongen.

Synge leid av Hodgkins sjukdom, ei kreftform det ikkje var botemiddel for på den tida. Han døydde nokre veker før han fylte 38 år. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 10

Katerína Sakellaropoúlou (fødd 1956) er ein gresk jurist og dommar som 13. mars 2020 blei president i Hellas som den første kvinnelege presidenten i landet. Ho er politisk uavhengig. Sakellaropoúlou overtok embetetet etter Prokópis Pavlópoulos.

Sakellaropoúlou blei tilsett ved Statsrådet, den høgaste greske domstolen i forvaltingssaker, i 1982. Etter å ha stige i gradane i denne domstolen, blei ho visepresident for domstolen i 2015 og president i oktober i 2018. Sakellaropoúlou blei med dette den første kvinna i dette embetet. Gjennom karrieren har Sakellaropoúlou arbeidd mykje med miljøsaker og berekraftig utvikling. Ho har skrive fleire artiklar og bøker om konstitusjonell rett og miljørett. Frå 2015 til 2019 var ho leiar for den greske samskipnaden for miljørett. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 11

Finsk språkhistorie inkluderer både historia til det finske språket, også tida då språket enno ikkje var skrive, og historia til det finske skriftspråket. Finsk har til liks med andre uralske språk utvikla seg frå det uralske urspråket, som ifølgje tradisjonell oppfatning vart snakka for rundt 6000 år sidan i ein region mellom Volga og Uralfjella. I dag ser likevel mange språkforskarar ururalsk som mykje yngre, kanskje datert til 2000 f.Kr. Språklege typologiske trekk arva frå det uralske morsmålet til moderne finsk er til dømes agglutinering, bruk av suffiks, trykkplassering i første staving og vokalharmoni.

Finlands skriftspråk vart fødd med reformasjonen på 1500-talet. Biskop Mikael Agricola gav ut dei første trykte bøkene på finsk, slik som Abckiria ('ABC-bok') i 1543 og Se Wsi Testamenti ('Det nye testamentet') i 1548. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 12

Tulkarm er ein palestinsk by på Vestbreidda, i Tulkarm guvernement. Dei israelske byane Netanya og Haifa ligg i vest, dei palestinske Nablus og Jenin i aust. I følgje Palestinsk statistisk sentralbyrå hadde Tulkarm i 2007 eit folketal på 51 300, medan den nærliggande flyktningleiren hadde eit folketal på 10 641, i alt 61 941 innbyggjarar.

Under den arabisk-israelske krigen i 1948 vart Tulkarm kontrollert av den irakiske hæren og vart seinare ein del av den Jordan-kontrollerte Vestbreidda. Våpenkvileavtalen i 1949 mellom Israel og Jordan gjorde at 30 000 mål av Tulkarm sine 32 610 mål med jord, hovudsakleg jordbruksland, hamna på israelske territorium. Tapet av desse områda førte til ei stor utflytting av innbyggjarane til andre delar av Jordan og utlandet. Tulkarm sjølv tok i mot mange palestinske flyktningar. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 13

Ramla er ein by i det sentrale Israel. Byen er hovudsakleg jødisk med ein større arabisk minoritet. Ramla vart grunnlagd kring år 705–715 av omajade-kalifen Sulayman ibn Abd al-Malik. Somme forskarar meiner at byen vart bygd nær ruinane av den antikke byen Gath, basert på ei jødisk soge frå mellomalderen. Ramla låg ved krysset mellom vegen Via Maris, som gjekk frå det gamle Kairo til Damaskus, og vegen som gjekk frå hamnebyen Jaffa og Jerusalem.

Ramla har vorte erobra mange gonger i historia, av abbasidane, ikhshisidane, fatimidane, seldsjukkane, krossfararane, mamelukkane, osmanarane, britane og til slutt israelarane. Byen vart fleire gonger hardt råka av jordskjelv, i 715, 1033, 1068, 1546 og 1927. Etter Svartedauden i 1347, som kraftig reduserte folketalet, vart det oppretta ein orden av fransiskanarmunkar i byen. Under arabarane og osmansk styre vart byen eit viktig handelssenter. Den franske armeen til Napoleon okkuperte byen i 1799 på veg til Akko. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 14

Simple Minds er eit skotsk rockeband skipa i Glasgow 1977. Det har gjeve ut ei rekkje hitsinglar, og vart best kjent internasjonalt i 1985 for hitten «Don't You (Forget About Me)» frå filmen The Breakfast Club. Andre hitsinglar er mellom andre «Alive and Kicking» og «Belfast Child» (britisk nr. 1). Gruppa har fått fem album på toppen av den britiske albumlista og har selt meir enn 60 millionar album. Dei var det skotske bandet med størst kommersiell suksess i 1980-åra.

Trass i fleire endringar i besetninga, har Simple Minds halde fram å spele inn musikk og turnere. I 2016 fekk gruppa Ivor Novello-prisen for songane sine av British Academy of Songwriters, Composers, and Authors. Kjernen i Simple Minds består av dei to attverande, originale medlemmane, Jim Kerr og Charlie Burchill. Dei andre noverande medlemmane er Ged Grimes, Cherisse Osei, Sarah Brown og Gordy Goudie. Tidlegare medlemmar er mellom andre Mick MacNeil, Derek Forbes, Brian McGee og Mel Gaynor. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 15

Linda Ronstadt (fødd 15. juli 1946) er ein pensjonert USA-amerikansk songar innan ei rekkje sjangrar, som rock, country, lett opera og latinamerikansk musikk. Ho har sunge på over 120 album og seld meir enn 100 millionar plater, som gjer ho til ein av dei bestseljande artistane nokon gong. Ronstadt har samarbeidd med artistar innan ei rekkje sjangrar, som Bette Midler, Frank Zappa, Rosemary Clooney, Flaco Jiménez, Philip Glass, Warren Zevon, Emmylou Harris, Gram Parsons, Dolly Parton, Neil Young, Paul Simon, Johnny Cash og Nelson Riddle.

Ronstadt har vunne ti Grammyprisar, tre American Music Awards, to Academy of Country Music-prisar, ein Emmypris og ein ALMA Award. Mange av albuma hennar har selt til minst gullplate i USA og internasjonalt. Ho har òg blitt nominert til ein Tonypris og ein Golden Globe. Ho har vunne Latin Grammy Æresprisen av The Latin Recording Academy i 2011 og fekk Grammy Æresprisen av The Recording Academy i 2016. Ho vart innlemma i Rock and Roll Hall of Fame i april 2014. 28. juli 2014 fekk ho nasjonalmedaljen for kunst og humaniora i USA. I 2019 fekk ho i lag med Dolly Parton og Emmylou Harris ei stjerne på Hollywood Walk of Fame for arbeidet deira som ein trio. Ronstadt var blant fem personar som fekk Kennedy Center Honors i 2019. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 16

Slettestruts (Struthio camelus) er ein stor flygeudyktig fugl som er heimehøyrande i Afrika, tidlegare òg i Midtausten. Slettestrutsen og systerarten somalistruts (Struthio molybdophanes) gjer ut for den biologiske slekta Struthio, einaste slekta i strutsefamilien. Saman med dei biologiske familiane av kiviar på New Zealand, emuar i Australia, nanduar i Sør-Amerika og kasuarar på Ny-Guinea utgjer strutsefamilien ei gruppe strutsefuglar i overordenen Paleognathae. Særtrekk i utsjånaden til arten slettestruts er lang hals og lange bein og han har ei unik evne til å springe, har ein maksimal fart på rundt 70 km/t, dette gjer han til den raskaste landlevande fuglen. Slettestrutsen er den største nolevande fuglearten og hostrutsen legg det største fugleegget av nokon nolevande fugl. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 17

Failaka er ei øy i Persiabukta som høyrer til Kuwait. Øya ligg 20 km utafor kysten frå Kuwait by. Namnet «Failaka» trur ein kjem frå det gammalgreske φυλάκιο(ν) eller Fylakio;;, som tyder 'utpost'.

Failaka vart busett etter 2000 fvt., då det vart eit fall i havnivået. Handelsfolk frå den sumeriske byen Ur slo seg ned på øya og dreiv handel. Failaka hadde mange bygningar i mesopotamisk stil, som ein typisk finn i Irak frå tida kring 2000 fvt. I fleire hundreår var Failaka del av Dilmun-sivilasjonen. Ein gong etter den første framrykkinga til Aleksander den store i regionen i 311 fvt. eller i perioden 324-323 fvt., då han vende attende til Mesopotamia, koloniserte gamle grekarar øya, som dei kalla «Ikaros» etter den greske øya i Egearhavet og den mytiske helten Ikaros. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 18

Gerry Rafferty (16. april 1947–4. januar 2011) var ein skotsk songar-låtskrivar, mest kjend for hittane «Baker Street», «Right Down the Line» og «Night Owl», i tillegg til «Stuck in the Middle with You» spelt inn med bandet Stealers Wheel.

Rafferty vart fødd i ein arbeidarklassefamilie i Paisley i Renfrewshire i Skottland. Mora lærte han både irske og skotske folkeviser som gut. Seinare vart han inspirert av The Beatles og Bob Dylan. Han vart med i folkpopgruppa The Humblebums i 1969. Etter dei vart oppløyst i 1971, spelte han inn det første soloalbumet, Can I Have My Money Back?, og Rafferty og Joe Egan danna gruppa Stealers Wheel i 1972. Dei spelte inn fleire hittar, mellom andre «Stuck in the Middle with You» og «Star». I 1978 spelte han inn det andre soloalbumet sitt, City to City, med hitten «Baker Street», som er den mest populære songen hans. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 19

Sør-Fron kyrkje er ei åttekanta kyrkje på Hundorp i Sør-Fron i Gudbrandsdalen. Kyrkja stod ferdig i 1792 og er bygd i seinbarokk stil med detaljar i Louis-seize-stil. Ho er hovudkyrkje for Sør-Fron sokn som ellers også har ei fjellkyrkje, Espedalen fjellkyrkje.

Sør-Fron kyrkje er bygd som ei breikyrkje, altså ei kyrkje som er breiare enn ho er lang til. Altaret står på den eine langveggen med hovudinngangen på motsett side. Ho har galleri som går rundt heile kyrkja, med utviding til lukka pulpiturar over inngangane. Kyrkja fekk sitt fyrste orgel ved innviinga i 1792, som den fyrste kyrkja i Gudbrandsdalen. Orgelet stod på eit eige galleri over galleriet ved inngangen. Seinare orgel vart større og står nede på hovudgalleriet over hovudinngangen. Kyrkja har preikestolaltar, det vil seie at preikestolen er bygd inn i altarveggen over altaret. Dette var vanleg for lutherske kyrkjer frå omkring midten på 1700-talet og fram til tidleg på 1800-talet. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk